Алатай вацран эхирра Москвада, “Манеж” майдандал, чи уьлкведа “Чирвал” (“Знание”) тешкилат арадал хкайдалай кьулухъ вад лагьай сеферда кьиле тухузвай форум ачухдайла, РФ-дин Гьукуматдин Председатель М.Мишустина меркездин вузрин студентрин вилик чина ва гьакI вири дуьньядин майдандани “тарихдин память” хуьн, чирун, давамарун лазим тирдакай лагьана. Тамам са сятда давам хьайи лекция чи кьилин телеканалрайни, вирибуруз аквадайвал раижна.
“Тарихдин память” (“Историческая память”) ибара икьван чIавалдини гзаф политологрин, писателрин, журналистрин мецелайни тикрар хьана, гилани жезва. Аквар гьаларай, адахъ гьакьван дерин мана ва важиблувал ава. И карди зун и веревирдер кхьинизни мажбурна.
Вуч я “тарихдин память”? “Память” гафунихъ чи рахунра манаяр гзаф ава. Асул манада — “рикIел хуьн”, “гьуьрмет хуьн” — баянар ганва гафарганра.
“Тарихдин память”, за кьатIузвай-вал, “тарихдин гьахъвал (дуьзвал) хуьн”, “тарихдиз гьуьрмет авун” манаяр жезва.
Эхь жегьил несилри бубайри кечирмишай (арадал гъайи) тарихдин рехъ хуьн тавуртIа, я тахьайтIа, адан гьакъикъат, я чиз, я течиз, чIурукIа кьабулиз ва къалуриз хьайитIа, тарихдикай чаз вуч чир жеда? Чи алатай югъ чин тийиз, къенинди гьикI кьиле тухуда? Пака вуч ийида? Ватандин кьисмет гьихьтинди жеда?
Тарих чир тавун — им тарцин дувулар атIай мисал я. Ахьтин тар кьурадайди виридаз чида. “Тарихдин тар” хуьн тавуртIа, общество, къурулуш рекьида. Чун халкь яз амукь тавун мумкин я.
Алай аямда чи жегьил несилрин акьул-камалдиз, фагьум-фикирдиз, санлай къанажагъдиз, психологиядиз чIурукIа таъсирзавай къуватар пара хьанва. Гьам къецепата, гьам чи къенепатани. Коммунизмдин идеологиядиз ваъ лагьайдалай кьулухъ чи аялринни жегьилрин мефтIерал тухун тийизвай тежриба амайди хьиз туш. Садбуруз абур акьалтIай демократар (вири ихтиярар ганвайбур) хьана кIанзавайди хьиз я. Масабуру либералрин (акьалтIай къайгъусузрин) рехъ — идеология вилик кутазва. Пуд лагьайбуру, ерли гьакъикъатдикай са фикирни тавуна, ругьанивилин (диндин) рекьел элячIун теклифзава. Гьа ихьтин шартIара акьалтIай фашистрал-нацистрални чан хтанва. Абуру анжах чеб — Аллагьди “хкягъайбур”, — кьетIен ихтиярар ганвайбур яз гьисабзава. Гьавиляй алай вахтунда вири Европа, фашизмдин пайдахар цавуз акъудна, вири къуватралди Россия кIудиз алахънава…
Чарадан девлетар виш йисара тарашиз, чарабурун гъилералди чпиз къазанжияр къачуз вердиш хьанвай къачагъри — америкавийри, англичанри, немсери, бельгиявийри, полякри ва гьакI масабуруни славянрин арада, дяве къурмишун фадлай вилив хуьзвай. Тарихда гьатнавайвал, и кардив чи душманар Ватандин ЧIехи дяведа чи бубайри ЧIехи Гъалибвал къачур йикъарилай эгечIнавай. “Къайи дяве” лугьудайди илитIна, чи зурба государство — стха халкьарин къул СССР чукIурун патал вири къуватар серфна.
Гила якъин жезвайвал, ахьтин зурба держава чукIурун, стха стхадал элкъуьрун, сад-садавай къакъудун патал кьилин къуват яз “тарихдин память” несилривай къакъудна. Коммунизмдин идеология гуя “инсансузвилинди” я лугьуз, СССР “инсанрин азадвал къакъуднавай зиндан”, “вагьшийрин империя” (“империя зла”) хьиз къалуриз алахъна.
И кар вилик фин патал чи обществодин къенепатайни хаинар жагъурна. Н.Хрущев хьтин келлегуьздин “оттепель” лугьудай хаинвилин кьуьруькри чи тарихдин кьулан тарцик квак-ракдин азар кутуна. Вичин тереф хуьдайбур хьун патал Н.Хрущева Крым Украинадиз “багъишна”, Ватандин ЧIехи дяведа хаинвал авур бандерачияр, легионерар, маса душманар 1954-йисуз гьахъдиз акъудна, абуруз вири рекьер ачухна.
Ада сифте яз партиядин ХХ съезддал, “Сталинан культ” тергзавайди я лугьуз, Ленинан рехъ дегишарна, коммунизмдин идеология волонтюризмдин, гъиляй къведайвал авунин, тапан коммуниствилин, гьакъикъат инкарунин рекьелди эвезна. Чи уьлкведин еке майданра, обществодин вири къурулушра тавур крар авурбур хьиз къалурунин, гафар — садбур, крар — маса жуьрединбур хьунин идеология вилик кутуна. Нетижада майдандиз горбачевринни ельцинрин, чубайсринни гайдаррин — тарашистринни анархистрин несилар атана, “тарихдин память” — тарихдиз гьуьрметун, ам хуьн, чпи лагьайвал, “гробда туна”. Тергна СССР, ачухна рехъ чи вири душманриз…
Къе чи игит рухвайри, гьелбетда, государстводин вини мертебайрани гъейратлу рухваярни рушар сад хьана, Россия хуьн паталди цIийи кьилелай фашистрихъ галаз дяве чIугвазва. “Тарихдин память” хуьн патал маса мумкинвал амукьнач…
Ихьтин шартIара бес макъаладин эвелдай лагьанвай форумар тешкилдачни? Чирдачни бес несилриз тарихдин илим? Обществоведение? Литература ва хайи чIал? Бубайрин баркаллу адетар?..
Ингье чи кьисмет ва рехъ. Ам хуьн чи вирибурун везифа тирди гьар сада гьисс авун лазим я. “Чирвал” тешкилатди гъиле кьунвай кар гьахьтинди я.
Государстводин вири къурулушра и важиблувал гьисснава. Президент В.Путин кьилеваз, общество, гьукумат халкьдин вири къатар сад авунин къайгъуйрик ква. Чи кьилин фагьум-фикир Ватан хуьн тирди чирзава. Чи “тарихдин тар” вири асирра Ватан хуьникай ибарат хьайиди аннамишин. Чун хуьдай къулай маса жуьредин рехъ авайди туш.
Мердали Жалилов
