Къе чаз якъин тир гьакъикъат сад я: девиррихъ, пачагьлугърихъ, гьукумрин сиясатрихъ ва маса вакъиайрихъ галаз алакъалу жуьреба-жуьре крар себеб яз, лезги халкьдин медениятдин ва эдебиятдин чешмеяр квахьна, несилар абурукай магьрум хьана. Советрин гьукум тешкилайдалай гуьгъуьниз ХХ асирдин 20-60-йисара, лезги халкьдин фольклор ва алатай асиррин шаиррин эсерар кIватI хъувуна, чав ахгакьарай виридаз баркалла къвезва.
Кьиблепатан Дагъустандин хуьрерай халкьдин манияр, махар, мисалар, мискIалар алимрини, муаллимрини, шаиррини, студентрини кIватIна. Абурун чIехи пай ДГУ-дин, РАН-дин Дагъустандин илимдин цетрадин архивра къатканва. Идан гьакъиндай бажарагълу писатель, литературовед, халкьдин дердияр вичинбур хьиз кьабулай Искендер Къазиеван чи гъиле гьатнавай гъилин кхьинри (рукописри) шагьидвалзава. Абурухъ галаз чун танишарайди милли эдебиятдин ирс кIватI хъувунин гуьгъуьна авай шаир, литературовед Мурад Саид я.
Искендер Къазиеван зегьметдин бегьерар акурла, зун гьейран хьана амукьна. Касди алатай асиррин 60-далай виниз лезги ашукьрин, шаиррин эсерар, абур нивай ва мус кхьенатIа, авторрикай уьмуьрдин делилар, хейлин шиирриз ва куьгьне, гьакI маса чIаларай атанвай гафариз баянарни ганва. Рукопись урус чIалазни таржума авунва, Къазиева ам “Лезги халкьдин пешекар авторрин эсерар” тIвар алаз чапдизни гьазурнавай. Гьайиф хьи, ам акъуддай мумкинвал писателдихъ хьанач. Лугьун лазим я хьи, ктабда гьеле чаз малум тушир ва ван тахьай хейлин шаирриз, ашукьриз талукь делилар ва абурун эсерар ава.
Гьабурукай яз, Хпеж Къурбанан кьве шиирни ва адакай куьруь ихтилатни ава. Руьгьдиз мадни разивал гайи делил ам я хьи, Искендер Къазиева шиирриз талукь баянда кхьенва: “Хкахь хьана экуьн чирагъ” ва “Ваз хабар туш зи гьалдикай” шиирар Кьурагь райондин Хпежрин хуьруьн агъсакъал, 99 йисан яшда авай Исакьов Бирегьимавай 1969-йисуз кхьин хъувурди я”.
Исакьов Бирегьим зи чIехи буба тир, Хпеж Къурбанан шиирар ада аджамдал дафтарра кхьиз, хвейиди я. Ада абур ара-ара Къуръандин аятар хьиз кIелдай. Иллаки — кIвализ мугьманар атайла. Заз малум тирвал, чIехи бубадивай ва чIалан устаддин эсерар хуьзвай маса ксаривай Къурбанан чIалар авай дафтарар, гъвечIи ктабар (книжкаяр) Шамсудин Исаева, Абдурагьман Тагьирова, Гъалиб Садыкъиди, Къафлан Ханбабаева, Абдурашид Абдурагьманова, Гьажи Гашарова… къачуна. Гьажи муаллимди вичив гвай аджамдал кхьенвай книжка зав вахканай. Амайбур гьа ксарин ва я маса архивра руквадик ква. Им гьич разивализ жедай кар туш.
Хпеж Къурбанакай ихтилат кватайла, гзафбуру “ада анжах диндин шиирар, иллагьияр кхьейди я” лугьуз тестикьарда. И делил адан яратмишунри инкарзава. Гьакъикъат икI тирди Искендер Къазиева вичин кхьинралди тестикьарзава. Ада кхьенва: “Зи гъиле гьатнавай шиирриз къимет гайила, лугьуз жеда хьи, Хпеж Къурбан вичин девирдин бажарагълу шаиррикай сад тир. Гьелбетда, адахъ вичин инанмишвилер, уьмуьрдиз, яшайишдиз, кьиле физвай вакъиайриз къимет гудай хсуси ерияр авай. Динэгьли шаир тиртIани, советрин къурулушар кардик кутурла, 1930-йисара ада ватандиз, колхозрин уьмуьрдиз, бахтуник акатнавай лежберриз, жергедин инсанриз, малдарриз, кIанивилиз, марифатдиз, ахлакьдиз бахшнавай шиирарни яратмишна”.
Искендер Къазиеван гъилин кхьинрин ктабдай къачунвай кьве шиир чна агъадихъ гузва.
Ваз хабар туш зи гьалдикай
Фагьумайла ви тегьерар,
Вун асул жейран я, Ханум.
Кьисмет хьана, вун тухвайдан,
Дуьнья лап девран я, Ханум.
Ваз хабар туш зи гьалдикай,
КIанивилин агьвалдикай,
Сечмишай вун магьалдикай,
ХупI зун вал гьейран я, Ханум.
Гила са гаф лугьун за ваз,
Дугъри жаваб це вуна заз.
Шумуд йис хьуй умуд куваз?
Гьикьван заз вун кIан я, Ханум
Хпеж Къурбан, чIугвамир гъам,
Ихьтин бейтер кхьиз тамам,
Мус яада мехъер макьам?
Зи кIвал ваз макан я, Ханум.
Хкахь хьана экуьн чирагъ
Терг хьана хьи илимдин гьуьл,
Алатна чи Куьредин кьил.
АтIуч, валлагь, вахъай зи вил,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Хкахь хьана экуьн чирагъ,
Эй бегьерлу майвадин багъ,
ЭкъечIна вун ин дуьньядагъ,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Ви гьуьжреяр хьана кIеви,
ЧкIана сухтаяр вири,
Фирдавусда хьуй ваз ери,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Ви сухтаяр хьана ажиз,
Тарсар гудай кас амачиз,
Фена гила вун рагьметдиз,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
На гай илим хьана ширин,
Вун Аллагьди уна дерин,
Ви жасаддиз хьуй аферин,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Вахъ ишехьда цавар-чилер,
Чидай кьадар вири эллер,
Накъвара чи ава вилер,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Вун хьтин кас къежгъич чаз мад,
Амукьда дуьньяда ви ад,
Вун халкь авур Аллагь я Сад,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Хьана, валлагь, вун мусаниф,
Дуьньядай физ тир вун гьайиф,
Чаз ктабар авур тесниф,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Истамбулда ава ви тIвар,
Сагьигь хьана ваз ктабар,
Вавай кьадай гьар са хабар,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Аферин хьуй ви дидедиз,
Хвена акъуддай дуьньядиз,
Халкьариз илмияр чириз,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
Хпеж Къурбан чир хьухь гьа квез,
Гьарам гаф гьич талгьур мез,
Гьар са инсан ава вахъ шез,
Алкьвадар Гьасан эфенди.
И шиир чна 1994-йисуз акъудай “Хпеж Къурбан” ктабда “Алкьвадар Гьасан эфенди” тIвар алаз ганва. Гьелбетда, цIийи вариантдик хейлин дегишвилер ква ва ам са бендинин куьруьни я.
ЦIарарин ва гафарин дегишвилер 2, 4, 5, 6, 7, 11, 12, 13 ва 14-бендерик ква. ТахьайтIа, шиирдин вариант тамамди я.
Рагьметлу Искендер Къазиеван ахтармишунрин зегьмет себеб яз чаз Хпеж Къурбанахъ анжах диндин шиирар, иллагьияр ава лугьудай ихтилат инкардай делилни хьанва.
Са варз вилик Дагъустандин халкьдин шаир, милли эдебиятдин ва медениятдин къайгъуда авай, абур мадни вилик тухун патал зегьмет чIугвазвай Майрудин Бабаханова зенг авуна ва вичин патав Хпеж Къурбанан шиир гвай кас атанвайдакай хабарна. Аджамдал кхьенвай чарарай лезги чIалаз элкъуьр хъувунвай шиир зални агакьарна. Гьа и шиирдини Хпеж Къурбанан яратмишунар са иллагьийрикай туширди ва ам дуьньядин вакъиайрикайни хабардар кас тирди субутарзава.
Къеле къачур Анварбег
Къакъудна булгъаррин суьрсет,
Кафирриз пис гана хифет,
Эдирни къахчуна, гьелбет,
Дяведалди зур, Анварбег1.
Къачуна булгъаррин илхи2,
Эдирнадин пачагь чIехи,
Фугъарайрин хуьрер рехи,
Гъиз ясдин дерт, мур, Анварбег.
Авач мад чахъ диндин чирагъ,
Мягькемвилел гьалтайла, дагъ,
Тунач мидяйрикай сад сагъ,
Игитвилин нур Анварбег.
Ан кафирар хьана пашман,
Сад-садавди кIеви душман,
Килисайра туна на ван,
Хуш зикирдин гур, Анварбег.
Хуьз кар, фена Мединадиз,
Пайгъамбардиз зиярат (ий)из,
Къахчуна гъазаватдалди
Исламдин сабур, Анварбег.
Зулжалал ваз хьана куьмек,
Къени къуьнел алаз Мелек,
Булгъарар на (ав)уна гьелек,
Эдир на къахчур, Анварбег.
Гьахьайла кьушун къеледиз,
Булгъарар фад хьана ажиз,
Эркек-диши шехьиз, катиз,
Гьал ажиз авур Анварбег.
Анварбег къверла кьушун хьиз,
Булгъарар гатIунна катиз,
Гьарма кьада гъиле гьатиз,
Есирвиле тур, Анварбег.
Уьлкведай катна кьушунар,
Къачуна булгъаррин чанар,
ВацIар хьиз, авахьиз къанар,
Гъазават тухур Анварбег.
Вуч гаф ава чи башчидиз,
Гьар са кар малум пашадиз,
Дад амукьнач Эдирнадиз,
МуьтIуьгъ хьайи кьур, Анварбег.
КIеви сенгерар барбатIна,
Гьар женгина ягъи тергна,
Гъалибвилин тур хкажна,
Тандиз гана кIур, Анварбег.
Шиир лагьай Хпеж Къурбан,
Булгъаррин халкь я чи душман,
Дяве унал хьайи пашман
Вахъ галаз абур, Анварбег.
________________
1 Анварбег — тарихда тIвар гьатнавай, женгера Болгариядин шегьерар, къелеяр къачур туьркверин кьушунрин регьберрикай сад.
2 Илхи — рамаг, нехир.
Аджам кхьинрай таржума авурди — Назим ибну Шамхал.
Нариман Ибрагьимов
