Гьуьрметлу дустар!

Ингье апрелдин варзни алатзава. Вилик май ква! Май — Зегьметдинни Ислягьвилин сувар. Май — ЧIехи Гъалибвилин 78  йисан­ сувар. Май — СтIал Сулейманан шииратдин сувар… Килиг садра, гьикьван важиблу вакъиайрин вахт туштIа вилик квайди.

Чи машгьур писателрин (Шагь-Эмир Мурадован, Шихнесир Къафланован, Сажидинан ва мсб) юбилеярни жезва.

Майдин вацра чи гзаф аялри пионеррин тешкилатдин югъни (19-май) къейдзава. И вацран эхирда чи мектебра кIелунин йис акьалтIуникай хабар гузвай “эхиримжи” зенгерни яда.

9 ва 11-классрин аялар имтигьанар (ОГЭ ва ЕГЭ) вахкуниз гьазур жеда… Куьрелди, майдин вацра къайгъуяр гзаф я.

И вакъиайри чавай чи активвал, гьазурвал, чирвилерни истемишзавайди рикIел хуьн. Классрай классриз экъечIзавай аялри, чпи вуч къачунатIа, гила вуч къачуз гьазур хьун лазим ятIа, веревирддай вахтни я.

Мектебда йисар акъудун са шартI туш. Абур гьикI акъуд­за­ватIа, гьихьтин чирвилерив, вердишвилерив, тежрибадив агакь­за­ватIа чир хьун — ингье вуч важиблу ятIа.

Чна квез вилик квай вири суварар рикIин сидкьидай мубаракза­ва. Хъсандиз кьиле твах вири мярекатар. Абурукай чазни кхьихь…­ Квехъ мягькем сагъвал ва еке агалкьунар хьун чи мурад я…

_______________________________________________

Муштулухар!

 

— Муштулух!

Хтанва мад гатфар чаз!

— ГьикI чир хьана а кар ваз?

— Я хва! Килиг хъсандиз,

Кьве вил ганва инсандиз.

Цуьк ахъайна пIиниди,

Хъен вегьена иниди.

ЧIиж элкъвезва куьнуьдал,

Сес хъуьрезва манида.

Афар, пичIек — синида,

Ша, дадмиша вирида!..

Квар юзурна къариди,

КIватIар кьуна гъеридин.

ТIунутI, шуьре — Перидиз,

Кендирагъар — Мегьридиз…

Хеб хтанва яйлахдиз,

Нек хтанва чанахдиз.

Дад аку тIун къаймахдин!

Чубан халуди дамахдив

Кьуьлиз тазва чумахъдив!..

Вечрехъ гала цицIибар,

Шарар хьтин бицIибур,

ТIуьнар кIанда верцIибур,

КIуфар, лувар хцибур,

Къугъваз, катиз цицIибур!..

Икьван крар, ахвар туш,

ГьикI лугьуда гатфар туш?..

Мерд Али

________________________________________

Дидедин чIал

 

Тажуб жери ахварар заз аквазва…

Сенфиз акур ахвар за квез ахъайин:­

Аквазва заз: гуьлле рикIе акьазва…

Гъиргъирдалла уьмуьрдинни кьиникьин.

 

ВацI къвалавай авахьна физ, ван алаз…

Закай хабар авач жал гьич  садазни?

ЭкIя хьанва, юзаз тежез, чан алаз,

Хайи чилел… КIамач жал зун гьадазни?

 

Рекьизва зун, лал кьунва къе чуьллери,

Ягьанатдив азраил зал хъуьрезва…

Дагъдин кукIвал кьуьлерзава лекьери,

Зи фикирар са квехъ ятIан къекъвезва.

 

Жегьил жаван кьенва лугьуз, зи сурал

Захъ шелардай диде авач, яр авач.

“Рагьмет хьуй ваз” — лугьуз кIватI жер и чIурал

Хуьруьн жемят, фекьини дустар авач.

 

Къуватсуз зун хьанваз чилел къатканвай…

Садлагьана ван галукьна япарихъ:

Кьве кас хайи авар чIалал рахазвай…

Къудгъунна рикI, зун хкIуна цаварихъ.

 

Сад амалдар Гьасанакай рахазвай,

Муькуь касдиз Али тахсир аквазвай…

ФизвайтIани абур лап зи мукьувай,

Закай хабар авачир гьич, рекьизвай.

 

КъвезвайтIани абрун ванер зайифдиз,

ВикIегь жезвай беден, юзаз тежезмай.

ГьикI лугьудач: чIал я лайих тарифдиз,

РикIел хьанвай херни хъсан хъийизвай!

 

Жуван рикIиз дарман хьайи дидед чIал

Заз виридлай и дуьньядал масанда­.

Эгер пака квахьиз хьайтIа дидед чIал,

Къемаз гьахьиз гьазур я зун лакьанда.

 

Жуван чIалан иесивал ийиз зун

Йифиз-юкъуз, гьамишанда гьазур я.

Къуй ни кIантIан лугьуй зи чIал зайиф я,

Ам зурба я, зи халкьдиз ам машгьур я.

 

Магьмудан гаф вуч ятIа чир хьун  патал,

Хтулдиз зи герек я жал таржума?

Яраб я жал са зун чизмайд дидед чIал?

Вучиз заз и залан ахвар акуна?

 

Уьмуьр кIан я, кIан я заз и дуьньяни­,

Лагьайд я за авар чIалал манияр.

Гьар са улам багьа я заз ватандин,

Дидед чIалал рахаз хьурай шаирар.

 

Балтикадлай Сахалиндиз кьван  вири

Цуьк ахъаяй азад багълар кIан я заз.

Амма, эхир нефес хьайла, а чIавуз

Кьилихъ кIанид жуван чилин къван я заз.

 

А чIавуз зун аварвийри, рикIел гъиз,

Авар чIалан ван къведайвал  рахурай.

Авар чIалан тариф авур Расулан,

ЦIададай тир Гьамзатанни тIвар кьурай.

Таржума — А.Агьмедпашаеван
________________________________________________

Аялриз кIела!

Къавахназни Къеребег

Тешпигь

Шир-шир ацалтна, тамук ван кутунвай булахдин патав экъечIна­вай кефи куьк къавах тарци вичин тариф ийиз эгечIна:

— Эй тамар-тарар, килиг заз! Къимет це зи къаймах хьтин тандиз, пехъи ва къайи яд авахьзавай булах гьамиша къана хуьзвай зи къалин къацу мехмер хьтин пешериз. Са вилаятдани, залай гъейри, тIебиатдиз хийир авай тар хьайиди туш. Тек са зун я и тамаринни тарарин шагьрин шагь! Емиш кIантIа тахьурай зал, амма за куьн гарарикай-къаярикай, живерикай-марфарикай хуьзва. Зи тIварни  квез малум тахьана жеч. Зун вирибуруз­ машгьур Къавахназ я. Ха…ха…ха!..

Къавахназ Крылован басняда авай жанавур кIелез килигай тегьерда, кьил алгъурна, вичин тандал аруш жезвай къацу ципицI къередиз килигна­.

— Яъ…яъ…яъ… Идаз килиг… Идан кус аку, фурсар аку. Вичини къа­цу кьве цIир ахъайна лугьуз, идаз вични зав гекъигиз кIанзава. Хва текьей къе­рецIан хва Къеребег! Ха… ха…ха… Вун зи къузадик ку­тур­тIа, амани-амач ийида. Ваз закай хабар авани?

— Ава, ава, Къавахназ,  — лагьана назик ванцелди къацу таза цIир ахъай­навай къередин чубукди. — Тади акатмир! Куьне хьиз кьуру фурсар ийи­дайбурун ва гьар са гафуниз «зун-зун я гьа» лагьайбурун эхир квелди куьтягь  жедатIа, заз малум я. Амма за вун зал хъуьруьрдач.

Югъ-къандавай, варз-вацравай, йис-йисандавай Къеребеген  къирмажар хьтин цIирер Къавахназан тарифлу тандилай виниз, гагь са цуьрц, гагь маса хел кьаз, хкаж хьана. Адан тандал къалиндиз  аруш жез башламишна. Къавахназа гьи­кьван  чIагурунар авунатIани, гьикьван ам акси хьанатIани, Къеребег адан тандилай алатнач…

Къеребег, цIи акурла, чир тежедай кьван дегиш хьанвай. Адал са ара­ба­ни зур кьван ципицIарни хьанвай… Инсанри дамахдивди атIуз­вай…­

Сифте хъуьрейди эхирдай шехь­дайдахъ Къавахназ гила ­агъана…

Ибрамхалил  Рамазанов,

Дагъустандин халкьдин артист

__________________________________________

Фригърин цIирер

 

Дуьньядин маяк

 

Шаир, заз вун аквазва ви шииррай,

На кхьизва, ялни ягъун чин тийиз,

Веревирдер авун патал секиндиз,

Фикирривай акьван яргъаз фин тийиз.

 

Ви жумлайра1 акьалтI тийир манадин

Тав2 ава вун вердиш хьанвай къилихдин.

Вахтар жезва, михьзавай  хьиз жунадив,

Къенепатан дуьнья чIалан синихдин.

 

Ранда акур ви цIарари нур гуда,

Аби цава гудай жуьре гъетери.

Тухузва чун ибарайрин деринриз,

Сандухда хьиз, кIевирнавай сирери.

 

Вяде жеда, вун къастунал кIеви яз,

Къадакь3 яда гафуниз на, буш ятIа.

Мани лагь на, тамамдиз рикI ачухдай,

Чир жеда чаз ахпани вун вуж ятIа.

 

Гьевесар кваз кьару4  я вун темягьлуз,

Яшайишдал — Сад Аллагьди гайидал.

Дерт чIугвазва вуна гагь-гагь, гьа вун хьиз,

Уьмуьрдин дад акун патал хайидан.

 

Халкьдиз на нур гана, галат тавуна,

Аквазва вун ислягьвилин маяк хьиз.

Умун5 гаф гваз атана и дуьньядиз,

Хъфенач вун, къайни чайгъун, кулак хьиз.

_________________

1  Жумла — предложение

2  Тав — са бубат ранг

3  Къадакь — ракьар галкIурдай мих  хьтинди

4  Кьару хьун — ашукь хьун

5  Умун – секин

Аскер  Бегов, 10-классдин ученик 

_____________________________________

ТIебиатдин девлетар

 

Хъархъун тар

Хъархъун тар акIурда кIваливай яргъа.

Гатун юкъуз мал-лапагдиз жеда кун.

КIамара, тамара, къузайра, ягъва,

ТIебиатдин девлетар хуьз гьазур я чун.

 

Хъархъун тарцин вири паяр ишлемиш,

Бул бегьердал дамахзава Куьреди.

Пешер, тIурар, кIарас, шире ва емиш,

Микробарни цIарнах тергда ширеди.­

 

Хъархъун тарцивай яргъаз жеда тIветIер,

Азарлуйриз куьмекда юкъуз яман.

Жедач тарцин патаривни гьакI гъуьчIер,

Пешерин чай хамунин тIалрин я дарман.

 

Пердедин йодди сагъарда зоб азар,

Ишлемиш, инсанар, кIерецрин хвехвер.

Начагъбур  хъийидач азарри бизар,

Агъузарзава ивидик квай шекер.

 

Газарар

 

Сагъламвал хуьзва газарри,

Хуьрек цIуруриз куьмекда.

КIур гудач чаз мад азарри,

Гьикьан, лагь кван, чун гьелекда?

 

Газарри эляда шарар,

Мягькемарзава рад-руфун.

Пара авазва а тIварар,

Ширин жеда гьар са къафун.

 

Витаминар квазва пара,

Мурабади ачухда пер.

Кайи хирез жеда чара,

Сагъарда къаю тухвай хер.

 

Газардик ква белок, шекер…

Бубасилдин дарман — пешер.

Хромдин, цурун, йоддин кьелер…

ЦIурурда беденда къванер.

 

РикIин дарман — газаррин тум,

Газар — салан майва кфетлу.

Азардай акъудзава гум,

КIвачел заландаз менфятлу.

 

Мертер

 

Зи гьар са пай я квез дарман:

Дувул, кIарас, пешер, емиш…

Кьурай, регъвей мертер — мугьман

Атай бере, ядайла шиш.

 

Сагъарда за ифин, туькьуьл,

Куь вилерин хумаярни.

Акваз-акваз ачух гуьгьуьл,

ДуркIунар, лекь, жалгъаярни,

 

Цварадин кIвал, аялдин кIвал,

Сагъарзава мад саралух.

Эляда лап регьятдиз тIал,

КIватIа, артух хьуй куь дуллух…

 

Пурнияр

 

Пурнийрин жинсер я пара.

Микроэлементар — себеб.

Азарлуяр, ая чара,

ТуькIуьда куь мурад-метлеб.

 

Секинарда тIалар залум,

“Персеная”, “аптечная”…

Пара азарар я малум,

Туьтеринни нефесдин хумаяр…

 

Лекьин кIвалах хъсанарзава,

Сарар, абурун куручIар.

Чинин хамни сагъарзава,

Инсанар, квахьнавай ахвар.

 

Жевгьердикай жезва чара:

РикI, жигеррин тIал, нервияр.

Сагъарда азарар пара,

Давугъадин чан я пурнияр.

 

Чайдиз вегь мекв пурнияр,

Руфун тIалди авурла гьелек.

Ажеб хуш я пурнидин нияр,

Гьар азардин дава ва мелек.

Баянар:

“Персеная”, “Аптечная” — пурнийрин жинсерин тIварар.

Эйзудин  Сайдумов, муаллим-биолог