Гьуьрметлу “Лезги газетдин” редакция, и суьгьбет-ихтилат за 7 хуьруькай ибарат цIийи Макьарин хуьруьн тIвар гьикI кхьин лазим ятIа ва Рухун хуьруьн мана тапан къайдада ачухарзавай рухваяр секинарун патал кхьизвайди я.
1966-йисуз хьайи залзаладин нетижада дагълух хуьрер дуьзенриз эвичIна. Абурукай бязи хуьрерин тIварарни гьарда вичиз кIанивал дегишарна. Гьа ихьтинбурукай сад СтIал Сулейманан райондин Макьа я. Арандиз эвичIайла, адан тIвар ЦIийи Макьар хьана. “Макьа” гаф гзафвилин кьадарда эцигна. Вучиз? ЦIийи Макьа тIвар ганайтIа, дуьз жедачирни? ГьикI лугьун дуьз я: Макьа шаир Ш.Шабатов? Макьар шаир Ш.Шабатов? Шаирди вичи икI лугьузва: “Зун Макьа шаир Ш.Шабатов я”.
Урус чIала и хуьруьн тIвар сифтедай арада дефис аваз Ново-Мака хьана. “Ново” гаф муракаб (сложный) гафарин сад лагьай пай я, ам гафарихъ галаз галкIурна, дефис авачиз, кхьида: Новоаул, Новогапцах, Новопоселок, Новокузнецк ва икI мад. Эхиримжи йисара и хуьруьн тIвар мад дегишарна. Новомака хьана. Хуьруьн тIвар дегишарай ксари “Макьа” гаф женский роддин существительный хьиз ишлемишна. Эгер икI ятIа, ам падежриз дегиш хьун лазим я. (И.п. Мака, Р.п. Маки, Д.п. Маке, В.п. Маку, Т.п. Макой, П.п (о) Маке). “Сельчане очень любят свою Новую Маку. Сельчане очень любят свое село Новомака”. ГьикI дуьз я?
ЦIийи Макьаз куьч хьанвай чIехибурукай сад Рухун хуьр я. Алатай йисан октябрдин вацра чун, кьиле полковник Магьмудов Масуб аваз дагъларин тIебиатдин шикилрикай гъвечIи фильм туькIуьриз, Рухуниз рекье гьатнай. Хъфидай рекье чун Цмурдал ачухнавай музейдиз мугьман хьана. Ана СтIал Сулейманан райондин школайрай гъанвай альбомар авай. “Новомакинская средняя школа” тIвар кхьенвай альбомдай за Рухуниз талукьарнавай чин кIелиз башламишна. Ана икI кхьенвай: “Название села Рухун произошло от слова “разговоры”. И тапан мана яраб альбом туькIуьрай касдиз ни лагьайди ятIа?
Чна кIелдай йисара Даггосуниверситетда араб чIалан тарсар гайи алим Гъалиб Садыкъиди, хуьрерин тIварарикай ихтилат кватайла, икI лагьанай: “Село Рухун в 18, 19 — веках был научным центром Дагестана. Это село дало нам несколько известных алимов. О них я вам как-нибудь в другой раз расскажу…” Эгер зун ягъалмиш туштIа, Рухунай гьа асирра ругуд эфенди акъатна. Икьван алимар акъатнавай хуьруьн тIвар “рахунар” гафунихъ галаз алакъалу хьун мумкин кар туш!
Зи рикIел “рухун” гафунин мана ачухарай кас сакIани хквезвачир, гьаниз килигна, завай зи хуьруьнвийриз а гафунин мана ачухариз жезвачир.
2022-йисан 23-июндиз акъатай “Лезги газетдин” 25-нумрада чи хуьруьнви шаир, журналист, критик Пакизат Фатуллаевадин Дагъустандин халкьдин шаир, гьикаятчи, урус чIалан устад, таржумачи Арбен Къардашан “ВачIе-хваяр” романдикай кхьенвай макъала кIелдайла, зи рикIел, ягъайди хьиз, “рухун” гафунин мана ачухарай кас хтана. Ам Арбен Къардаш тир.
2002-йисан февралдин вацра за Рухун Алидиз талукьарнавай еке межлис кьиле тухванай. И межлисдин эхирдай зи тIалабуналди Али-эфендидин тухумдикай тир художник Алиев Саида чIугунвай Рухун Алидин шикил-портрет ачухарнай.
Гьа шикил алаз, “Голос народа” газетдин 1-нумрадиз урус чIалалди Арбен Къардашан еке макъала акъатнай. Ана авторди Ярагъ Мегьамедан, Рухун Алидин, ахцегьви Мирза Алидин алакъайрикай ва рафтарвилерикай гегьеншдиз кхьенвай. Макъаладин эхирда авторди “рухун” гафунин лексикадиз талукь тир мана ачухарнавай. Ада къейдзавайвал, араб чIал Дагъустандин халкьарин уьмуьрдиз гьахьдалди, “рухун” гафуни исятда чна ишлемишзавай «ватан» гаф эвез ийизвай. Дагъустандин халкьарин чIалара араб чIалай кьабулнавай “ватан” гаф авачир, авайди “рухун” гаф тир. Араб чIалай кьабулнавай “ватан” гафунин таъсирдик кваз “рухун” гаф дагъвийрин чIаларай акъатна ва ам архаизмдиз элкъвена. ГьакIни авторди, исятда чна кьериз ишлемишзавай “рухва”, “рухваяр” гафарни “рухун” гафуникай арадиз атанвайди я лугьуз, “рухва” гафуни ватандин хва мана ачухарзавайди къейдзава.
Арбен Къардашан гьа макъаладай зи рикIел мад ихьтин гафар хтана: “Али из Рухуна на фоне своих предшественников и преемников выглядит очень яркой и достойной фигурой”.
Гьуьрметлу рухунвияр, “Голос народа” газетдин 1-нумра жагъур хъувуна, ам дикъетдивди кIелун зи тIалабун я. Чи хуьруьнви Али эфендидикай еке метлеб авай чIехи макъала урус чIалалди кхьена ва ам чап авунай Арбен Къардашаз вири хуьруьнвийрин патай за рикIин сидкьидай чухсагъул лугьузва. Къуй ам яратмишунин рекье генани вини дережайриз хкаж хьурай!
ЦIийи Макьаз Эминхуьр лап мукьва я. И хуьруьз гьахьзавай къекъуьндал Эминхюр кхьенва. Я гьуьрметлу Эминхуьруьн агьалияр, эгер куьне а тIвар лезгийриз ва лезги чIал чизвайбуруз кхьенвайди ятIа, а гафуна авай “ю” гьарфунин чкадал “уь” гьарф кхьин лазим тир. Лезги чIал течир маса миллетриз урус чIалалди “с. Эмин” кхьена кIандай. Гилани а гъалатI акъудун геж хьанвач.
Гьар са касди рикIел хвена кIанда: хайи чIалан михьивал хуьн гьа чIалан векилрин пак буржи я.
Мирзафер Тажибов,
зегьметдин ветеран, пенсионер
