Алатай  гьафтеда  Дагъустандин здравоохраненидин министр     Та­ть­я­на Беляева, Роспотребнадзордин Дагъустанда авай Управленидин регьбер Зелимхан Омариев республикадин массовый такьатрин векилрихъ галаз мад сеферда­ гуьруьшмиш хьана. “Дагъустандин правда” газетдин редакцияда (гуьруьш газетдин кьилин редактор Бурлият Токболатовади кьиле тухвана) тешкилай гуьруьш алай вахтунда республикада ярариз (корь) акси рапар ягъуниз талу­кьарнавай­ди тиртIани, анал, адет хьанвайвал, здравоохраненидин хилен ма­са месэлаярни веревирдна.     

Пешекарри тестикьарзавайвал, азардикай сагъардалди адан вилик пад кьун регьят я. Азаррин вилик пад кьунин кьилин серенжемрикайни сад рапар ягъун — вакцинация я. И кардиз талукь месэла эхиримжи са шумуд йисуз республикада хцидаз элкъвенвайди, гзаф диде-бубайри чпин аялриз рапар ягъуникай кьил къакъудзавайди сир туш. Да-гъустандин здравоохраненидин ми­нистерстводи хаталу хейлин азаррин вилик пад кьунин макьсаддалди лазим серенжемар кьабулзава, гьа гьисабдай яз аялрин диде-бубаяр гъавурдик кутунин кIвалах­дизни фикир тагана тазвач. И жи­гьет­дай мукьвал-мукьвал журналистрихъ галаз пресс-конференцияр, гуьруьшар кьиле тухун хъсан адетдиз элкъвенва.

Гуьруьшдин сифте кьиляй Зелимхан Омариева Дагъустанда ярариз талукь эпидгьалар четинбур ятIа­ни, абур гуьзчивилик квайди къейдна. Къенин юкъуз 200-далай виниз аялар, гьа гьисабдай яз Махачкъаладани, начагъ хьанва. Ам­ма, адан гафаралди, чи республикада арадал атай са шумуд “муг” (“очаг”) туьхуьриз, гзаф аялар санлай начагъ хьунин вилик пад кьаз алакьна.

— Къенин юкъуз аялар начагъ хьайи дуьшуьшрин кьадар артух хьунилай гъейри, азардиз акси серенжемар кьиле тухудайла, инсанар абурув эгечIзавай тегьерди чак мадни еке къалабулух кутазва. Абу­ру и серенжемдин важиблувал ан­намишзавач, рапарикай отказзава… Чалай аялрин бахчайра, школайра, интернатра, сагъламвал мягь­кемардай идарайра эпидгьалар пайгардикай хкатунин вилик пад кьаз алакьна. РикIел хкин: чахъ ярарикди начагъ хьайибурун кьадар 1000-дав кьван агакьай вахтарни хьана. Гьаниз килигна, кичIе­ви­лин къалабулух акатна кIандач, гьар са диде-буба вичин аялдин сагъламвилив жавабдарвилелди эгечIун лазим я. Вилик акъвазнавай месэла аялрин сагъламвал мягь­­кемарун, абур арадал атун мумкин тир чIуру гьаларикай хуьн я, — къейдна ада.

Ярарикай, азардин вилик пад кьадай рекьерикай рахадайла, министрди кьетIендаказ къейд авурвал, чIуру азардикай хуьн патал авайди анжах са рехъ я — азардиз акси раб яна, аялдин беденда иммунитет арадал гъун.

— Ярар — садакай масадак акатдай азар — чIехи пай дуьшуьшра аялриз 5 йисалди къведа. Амма и азар чIехи хьайилани акатун мумкин я. Азарриз акси рапар ягъу­нин календардал бинеламиш яз, аялриз ярарикай хуьдай раб са йис тамам хьайила язава (6 йис тамам хьайила, ам мад се­ферда хъиязава). Ам­ма алай вах­тунда чун расалмиш хьанвай месэла ам я хьи, виликан йисара хейлин диде-бубайри чпин аялриз и рапар ягъуникай кьил къакъудуникди, са кьадар аялрихъ иммунитет авач. Гьаниз килигна, садакай масадак акатдай залан азарди кьил хкажзава. Чун 2018-2019-йисара арадал атай гьалариз мукьва хъжезва. ИкI, чун аялрин бахчаяр, сагъламвал мягькемардай идараяр­ агалуниз, начагъдахъ галаз ала­къа хьайибур кьилди чара авуниз (изолировать) мажбур жеда. Азарлудахъ галаз ала­къа хьайи аялриз сиф­тегьан 72 сят­да азардиз акси раб ягъун патал чна диде-бубайриз эвер гузва. Идахъ еке важиблувал ава. ГьикI хьи, и вахтунда раб ягъуни­ аялдин сагъламвал еке хаталувилик кутуникай, мумкин тир лап чIу­ру­ гьал арадал атуникай хуьзва­. Чун эпидгьалар чIур хьуниз рехъ та­­гуз алахъда, — къейдна минис­трди.

Пешекарри  тестикьарзавайвал, ярар квай инсандихъ галаз алакъа хьайила, ам акатун 100 % барабар я. Сифтедай гриппдин лишанар хьиз аквада: бедендин ифин, гьатта 40 градусдив агакьна, хкаж жеда, нер авахьда, вилериз шемкь яда. Тахминан пуд югъ алатайла (инкубациядин вахт пуд гьафте я), адет яз, сифте — чиниз ва гардандиз, ахпа — бедендин вини кьатIаз, гуьгъуьнлайни кIвачериз яру тварар акъатда. Аялрилай гзаф и азарди чIехи­буруз тади гуда. Ярари сагъламвилиз гузвай чIуру таъсирдик акатзава: стIалжем, отит, энцефалит, менингит, буьркьуь хьун ва икI мад. Дуьньядин статистикадин делилри шагьидвалзавайвал, и азардикди начагъ хьайибурун 0,2% кьинни мумкин я.

Гуьруьшдал къейд авурвал, вакцинадикай зарар авач. Абуру къенин юкъуз неинки са гъвечIи аялриз рапар ягъунин месэла къара­гъар­на, гьакIни, эгер чIехи хьанвай аялдиз, къенин йикъан жавандиз (мисал яз, 14-16 йиса авай), ярариз акси раб янавани, янавачни рикIел аламачтIа, ам мад сеферда ягъуни­кай зарар авачирдини лагьана. Идалайни гъейри, 35-далай 55 йисалди яшда, чеб датIана аялрихъ галаз алакъада авай ксариз — муал­лимриз, тербиячийриз, сагъламвал мягькемардай идарайра кIвалах­завайбуруз (ва икI мад), гьакIни гележегда аял хун пландик кутазвай дишегьлийриз азардиз акси ра­пар ягъуниз эвер гузва. ИкI, дуьньядин здравоохраненидин тешкилатдин (ВОЗ) делилри тестикьарзавайвал, кIвачел залан тир ди­шегь­лидик ярар акатуни дидедин бедендик кумай аялдиз чIурукIа таъсирзава, бицIек 100 % дуьшуьш­ра бедендик нукьсан кваз дуьньядиз къведа.

Мугьманрин гафарай мадни ма­лум хьайивал, начагъ аялдихъ галаз алакъа хьанвай, амма азардиз хас лишанар пайда тахьанвай дуьшуьшри иллаки къалабулух ку­таз­ва. ГьикI хьи, и вахтунда гьеле азардин лишанар авачизни ахьтин аялди сагъламбурни начагъарзава. Къенин юкъуз ярарикди азарлу жез­вай аялрин гьал жуьреба-жуьре я. Бязи дуьшуьшра, эгер кIва­ле йис жедалди яшда авай, раб янава­чир аял (-ар) аватIа, гьелбетда, гьакI­ азар кьиле физвай гьалдилай аслу язни, ам стационарда къаткурзава.

— Ярар акатай гьатта са дуь-шуьш­дини эпидемиядин чIуру гьалар арадал гъун мумкин я. Республикадин здравоохраненидин минис­терстводин, Роспотребнадзордин   чи региондин Управленидин, РД-дин образованидин министерстводин ва куь, журналистрин сообществодин, куьмекни галаз чун эпидгьалар ­гуьзчивиликай хкуд тийиз, аялрин диде-бубаяр гъавурдик кутаз алахънава. Эхь, кьилин роль и месэлада диде-бубайри чпин аялрин сагъламвал ва уьмуьр хаталувилик кутуниз рехъ тагуникай ибарат я. Ярарин азардин мадни са чIуру таъсир ам я хьи, ада аялдин санлай вири бедендин иммунитет “михьи ийизва”. Генани ачухдиз лагьайтIа, эгер аял ярарикди азарлу хьанатIа, ам са тIи­мил вах­тунилай маса азаррини гьелекда, гьикI хьи, абуруз дурум гун патал адан бедендихъ виликдай аваз хьайи иммунитет (мисал яз, полиомиелитдиз акси яз эгер раб яна, беденда иммунитет арадал атан­вайтIа) михьиз квахьзава, — алава хъувуна З.Омариева.

Мугьманривай журналистри ярариз акси раб ягъун къадагъа тир себебар гьихьтинбур ятIа хабар кьуна. ИкI, кьилди къачуртIа, ВИЧ, онко­логия, гьакIни какадин лацадилай (белок) аллергия авай  аялриз (эгер виликдай ягъай рапунилай пис хьан­ватIа) ярариз акси рапар язавач.

Гуьруьшдал журналистри полиомиелитдиз талукь суални гана. Малум хьайивал, Дагъустанда (рапар яна кIанзавай аялрин 95 процентдикай) 88 процент аялриз рапар янава.

Рагнеда Рамалданова