Шукур хьайи Аллагьди Къуръанда лагьанва (4-сура, 1-аят, мана): “Эй, инсанар! КичIе хьухь квез куь Раббидихъай, Вичи куьн са чандикай (Адамакай) халкь авур ва адакай адаз жуьт (паб — Гьава) халкьай, абурукай кьведакайни гзаф итимар ва дишегьлияр (виринра) чукIурай. КичIе хьухь квез Аллагьдихъай, Вичин тIварцIелди куьне сада-садавай тIалабзавай ва мукьвавилин алакъайрикайни (кичIе хьухь абур чIуриз). Гьакъикъатда Аллагьди квел гуьзчивалзава!”.
Чаз аквазвайвал, и аятдин эхирдай Аллагьди мукьвавал атIунихъай кичIе хьухь лагьанва. Чун Аллагьди са инсандикай халкьнава ва амайбур вири гьадакай яратмишнава: садбур масабуруз мукьвабур авунва, бязибур — мукьвал, бязибурни — яргъал. Аллагьди чаз тавгьид кьиле тухунин жигьетдай буйругъ гунихъ галаз санал мукьвавал хуьнни эмир авунва. ИкI, 4-сурадин 36-аятда Аллагьди лугьузва (мана): “Ибадат ая (куьне) Аллагьдиз ва гьич са шейни (куьне) Адаз шерик яз кьамир (гьакъикъи илагьи ва рабби са Аллагь я — гьавиляй вири ибадатар — дуьаяр, тIалабунар.. са Адаз талукьарна кIанда ва а карда Адаз куьмекчияр, арачияр кьадай ихтияр авач), ва (куь) диде-бубадиз хъсанвал (еке хатур) ая, (гьакIни) мукьва-кьилидиз, етимриз, кесибриз, мукьва-кьили тир къуншидиз, паталай тир (чаради тир) къуншидиз, къвалав гвай юлдашдиз (рекье, чкадал), рекьевай касдиз, куь эрчIи гъилерик акатнавайбуруз (лукIариз). Гьакъикъатда Аллагьдиз такабурлуди, лавгъади тирди кIандач”. Аллагьди и аятда тавгьид хуьх, Вичиз масабур шерик яз гъимир лагьайдалай кьулухъ диде-бубадиз, мукьвабуруз ва вири ксариз хъсанвал ая лагьанва. И карди мукьвавал хуьнихъ гьихьтин зурбавал аватIа къалурзава.
Аллагьди Къуръанда лугьузва (17-сура, 23-аят, мана): “Эмирнава (гьукумнава) ви Раббиди куьне садазни ибадат тавун са Вичелай гъейри ва (эмирнава) диде-бубадиз хъсанвал авун. Эгер абурукай сад ва я кьведни кьуьзуьвилихъ агакьайтIа ви патав, (гьич) лугьумир (вуна) абуруз (кьведаз) “Уф (эгь)!” ва гьараймир (вуна) абуруз (кьведаз) ва лагь (вуна) абуруз (кьведазни) хуш (хъуьтуьл) гафар (гьуьрметдивди рахух)”.
Чаз чизва, мукьвавилел гьалтайла, диде-буба сад лагьай чкадал ала. Мукьвавал хуьн, абуруз фикир гун, абурухъ галаз хъсан алакъаяр хуьн гьар са касдин хиве авай буржи я. Гьайиф хьи, мукьва-кьиливилин буржияр кьилиз акъудунал гьалтайла, чак, гзафбурук, рехнеяр ква. Мукьва-кьиливилин алакъаяр хуьнин кар са артухан тарифдай гьалда авач. Эхиримжи вахтара ахьтин йикъал атанва хьи, са мукьва касдин кIвализ кьил чIугваз фейила, гьатта адан къуншияр тажуб жезва ва суракь ийизва абуру, флан мукьвади куьнал вучиз атанвайди тир лугьуз, хабарар кьазва. И карди квекай лугьузва? Им мукьвайри чпи чпел кьил чIугун инсанри гуьзлемиш хъийин тийизвай кар хьанва лагьай чIал я. АкI жезва хьи, мугьмандиз атанвай мукьва-кьили са хсуси дерди аваз ва я тахьайтIа, са хабар гваз атанвайди хьиз.
Алай девирда мукьваяр сад-садан кIвализ хийир-шийир, са кас кьейила ва я тахьайтIа, мехъер ийидайла, физва, амай вахтунда мукьва-кьиливал хуьн рикIелай алудзава. КIвале авай аялриз мукьваяр вужар ятIа чин тийизвай дуьшуьшарни ава. Мукьва-кьиливилин алакъаяр чкадал хкун чи, мусурманрин, хиве авай бужи я. Аллагьди Къуръанда са шумуд чкадал мукьвавал хуьнин жигьетдай буйругъ ганва ва мукьвавал атIузвай инсанар азабдик акатдайдакай, абур негь ийидайдакай лагьанва.
Къуръанда 30-сурадин 21-аятда Аллагьди лугьузва (мана): “Адан делилрикай я — Ада куьн патал квекай чпикай (куь жинсдикай) жуьтер (папар) халкь авун, квез (абурухъ майилвал хьана) абурукай секинвал, Ада куь арада кIанивални регьимлувал жедайвал авуна. Гьакъикъатда а карда фикирзавай ксариз делилар (ишараяр) ава!”. Чаз виридаз чизвайвал, мукьвавилел гьалтайла, сифте нубатда диде-буба, уьмуьрдин юлдашар, веледар, стхаяр-вахар… ахпа муькуь багърияр къвезва. Мукьвабурун арада кIанивал, регьим жеда, садаз-садан язух къведа, сада-садан рикIикай хабар кьада, кIеве гьатайла, куьмек гуда… И кIвалахар кьилиз акъудзавай касдин дережа и дуьньядани, Эхиратдани хкаж жеда ва абурувай къерех хьайи касдин дережа лагьайтIа, и дуьньядани, Эхиратдани агъуз аватда, адаз хъсанвал жедач. Аллагьди 13-сурадин 25-аятда лугьузва (мана): “Чпи Аллагьдин агьт (икьрар) чIурзавайбур — ам кьинералди мягькемарайдалай кьулухъ ва Аллагьди (чпиз) гилигун эмирнавай крар кьатIзавайбур (мукьвавилин алакъаяр хуьн тийизвайбур), чилел чIурувилер (гунагь крар) ийизвайбур — абуруз лянет жеда ва абуруз Пис Мескен (Эхиратда пис эхир) жеда!”.
Эгер Аллагьди хуьх лагьанвай мукьвавал инсанди атIуз хьайитIа, ам и аятдик акатда. Гзаф вахтара инсанди, дуьа ийидайла, Аллагьдивай ризкьи тIалабда. Им, гьелбетда, хъсан дуьа я, вичин ризкьи артух хьун гьар са касдин мурад я. Гзафбуру чпин уьмуьр яргъи хьунни тIалабда, абуру чпин хтулрикай, птулрикай фикирда, гьатта сада-садаз, вун виш йисарив агакьрай лугьуз, алхишарни ийида. Амма и мурадар кьилиз акъатун патал вуч авун лазим ятIа, чаз Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) хабар ганва. Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) лагьанва (мана): “Низ вичин ризкьи (удел) — артух, уьмуьр яргъи хьана кIанзаватIа, къуй мукьвавилин алакъаяр хуьрай” (Бухарий, Муслим).
Ат-Тирмизиди агакьарнавай са гьадисда Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) лугьузвайвал (мана), “мукьвавал хуьдайла, гьа мукьвабурун кIанивал гъизва, ризкьи (девлет) артухарзава, уьмуьр яргъи ийизва ва инсандиз вич кьейидалай кьулухъ вичикай хъсан хабар амукьдайвал куьмек гузва”.
Чаз чизва, мукьвавилин алакъаяр хуьдайла, секинвал, кIанивал артух жезва ва мукьвавал атIудайла, къал акъатзава, такIанвилер арадал къвезва. Чна и алакъаяр хвена кIанзавай къайдадихъ са шумуд жуьре ава. Мисал яз, мукьва кас гьалтайла, хъуьруьхъ, чинал хъвер гъваш, ам акунал шад тирди къалура, хъсандаказ рафтарвал ая, алакъа хуьх, хъсан гафар лагь, кьил чIугу адал, мугьманвилиз алад, хизанризни эвера, телефонрикай менфят къачуна, вахт-вахтунда зенгер ая… Гьайиф хьи, алай девирда гзафбуру чпиз зенг авун вилив хуьзва, къачуна чпи зенг ийизвач. Абу Гьурейрадин гафарилай агакьарнавайвал, са касди лагьана: “Я Аллагьдин Расул, захъ чпихъ галаз мукьвавилин алакъаяр хуьз кIанзавай мукьвабур ава, абуру захъ галаз араяр (мукьвавилин) атIузва, за абуруз хъсанвал ийизва, абуру заз писвал ийизва, за абуру ийизвай писвилер (обиды) сабурлудаказ эхзава, абур захъ галаз векъидаказ рахазва”. Адаз яб гана, Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьурай вичиз) лагьана (мана): “Гьакъикъатда, кардин гьал вуна лагьайвал ятIа, (им лагьай чIал я хьи) на лугьуди, вуна абурун сивер кузвай руьхъведалди (зола) ацIурзава, та вун (а кар ийиз) акъваз тийидалди, вахъ галаз Аллагьдин патай абурун аксина куьмекчи жеда” (Муслим).
Гьасамудин Сефибегов,
ДаркIушрин хуьруьн мискIинда худбаяр кIелзавайди
