“Дуьньядин лацу лиф”

Инсандихъ инсанвал, инсаф жен  герек,

Къастунал мягькемвал, дуьз гаф жен герек.

Регьимлу хъуьтуьл рикI, чIугвадай язух,

Сивел хъвер, чина нур, пелни жен ачух…,

— кхьенва Дагъустандин халкьдин шаир  Шагь-Эмир  Мурадова  вичин са шиирда. Пагь, гьикьван хъсандиз и гафар адан вичин хсуси къаматдив кьазва! Шаир несилрихъ, чи гележегдихъ элкъвена рахазва. Асирра амукьдай насигьатар туш гьикI лугьуда!

Эхь, Шагь-Эмир Мурадов, чи шииратдиз хьиз, журналистикадизни регьимлувал, инсанвилин дуьз рафтар, ачухвал гваз атана. Чи фикирдалдини, журналистикадин асул везифа инсанрин арада ахлакьдин дуьз къанунар, инсанвилин виниз тир ерияр машгьур авуникай ибарат я.

Шагь-Эмир Мурадов бинедилай регьимлу инсан яз арадал атана. Гзаф  кесибвилер, магьрумвилер акурвиляй адан рикIиз амай инсанрал акьалтзавай азабрикайни гьасятда хабар жезвай. Уьмуьр­дин гзаф имтигьанрай акъатайдалай кьулухъ, кьилин образование къачунвай муаллим яз, са шумуд хуьре жуьреба-жуьре коллективра кIвалахна, ахпа ам чи эдебиятдизни медениятдиз, лезги милли журналистикадиз мукьва хьана. И гаф лугьун тIимил я: лезги литературада хьиз, лезги журналистикадани Шагь-Эмир Мурадовакай халисан тамада, амайбуруз тербия ва эмир гудай кас хьана.

Вичи рикIел хкиз хьайивал, пеше муаллимвилинди  къачунатIа­ни, кьисметдини руьгьди, гьелбетда, яратмишунрин чIехи бажарагъди ам чи эдебиятдизни журналистикадиз гъана. “Са сеферда, им 1944-йисуз хьайи кар я, —  суьгьбетзава яшлу шаирди 1992-йисан 1-февралдиз акъатнавай “Лезги газетдин” нумрада, — за Миграгърин хуьре школадин директорвиле кIва­лахзавай, иниз Докъузпара райисполкомдин председатель Гьабибов Абдуллагь атана. За ам жуван завхоз Зейналабидин кIвале къаршиламишна. Жувахъ кIвал авачир. За дяведин игитриз бахшнавай, фашизм лянетламишзавай жуван чIа­лар кIелна. Ада заз райисполкомдин секретарвиле кIвалахиз атун теклифна. Вучиз ятIани, зун рази хьана. Амма са йисалай зун анай эхкъечIна. Инсанрал гьалтзавай четинвилери, абуруз жувавай куьмекар гуз тахьуни зи рикI тIарзавай. Зун мад жуван школадиз хъфена…

Къанлу дяве алатна. Хуьруьв-кIва­лив анрин иесияр ахгатиз башламишна. Школадиз муаллимар хтана. Заз лагьайтIа, милли медениятдал ва эдебиятдал машгъул хьун патал Махачкъаладиз хтун теклифзавай. Иник зи кIелунин юлдаш, вичи хейлин вахтун­да республикадин вири газетриз кьилин редакторвал авур Аликберов Гьажи Апаевичан алахъунарни квай. Гьелбетда, зун хтана. Зи кьисмет писди хьанач. Меркезда заз халкьдин милли ме­дениятда жув къалурдай, адан сагьиб­валдай, цIийи жегьил къуватар тупламишдай мумкинвал хьана.

Лезги медениятдин чIехи векилрихъ галаз гуьруьшмиш  жедай мумкинвал заз икьван чIавалдини хьанвай, — вичин суьгьбет давамарзава шаирди. — Аял яз, за Эминан “Билбил” шиир хуралай чирнавай. СтIал Сулейманахъ галаз зун 1936-йисуз, ам Москвадай орден къачуна хтайла, таниш хьана. Ам тебрикиз республикадин Верховный Советдин залда еке межлис кьиле ф­е­на. А чIа­вуз зун пединститутдин 5-курсуна кIелзавай студент тир. Су­лейман тебрикзавай межлис Нажмудин Самурскийди кьиле тухвана. Шаирдин гьа­къин­дай доклад Гьажибег Гьажибегова авуна. Сулейман вич лагьай­тIа, виридалайни эхирдай рахана.

Заз Алибег Фатаховахъ галазни мукьувай рахадай мумкинвал хьана. Чун анжах пединститутдиз гьахьнавай студентар тир. Алибега­ Даггизда (исятда “Дружба” кинотеатр авай чкада) кIвалахзавай. За а чIа­вуз сифте яз жуван чIалар адаз кIел­на, меслятар къачуна. Гьайиф хьи, ам лап жегьилзамаз, гьич ха­бар­ни тахьана, кечмиш хьана. И кар­­дикай газетра кхьенач. Чи ин­сти­­тутдин цлал са ни ятIа гъилелди­ кхьенвай башсагълугъдин чар алкIурнай. Гьатта ам кучукиз вуж фе­натIа, гьикI фенатIа чидач…

Ингье гила, акьван вакъиайрив ацIай 10 йис алатайла, мад заз меркезда жув лезги эдебиятдиз бахшдай мум­кинвал хьанвай. “Лезги газетдин” патав (а чIавуз — “Социа­лизм­дин пайдах”) а чIаван жегьил писателар — Къияс Межидов, Назир Агьмедов, Агьед­ Агъаев, Абдул Му­талибов, Мегьамед Къуруш, яшлубурукай Зияудин Эфендиев, Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир ва маса ксарни тупламишна. Гьелбетда, жегьил къуватар кIватI тавуна жедачир. Чпин сифте чIа­лар гваз газетдиз  ва аль­ма­нахдиз, Да­гъустандин радиодиз Байрам Салимов, Шихнесир Къафланов, Алирза Саидов, Кьасум Фа­талиев, Имам  Асланов, писателрикай Якьуб Яралиев, Мурадхан Шихвердиев, Межид Гьажиев, Къази Къазиев ва масабур къвезвай.

Гуьгъуьнлай чи литературадиз жегьил писателар ва  шаирар: Ибрагьим Гьуьсейнов, Жамидин, Кичибег Мусаев, Ханбиче, Азиз Алем, Дагълар Абдуллаев, Гьаким Къурбан, Расим Гьажи, Буба Гьажикъулиев, Шихзада Юсуфов, Назир Мирзоев, Абдулбари Магьмудов, Шамсудин Тагьиров атана.

Медениятда ва эдебиятда аквадай хьтин дегишвилер хьана. Чи жегьилрикай хейлинбур пешекар писателрин ва журналистрин жергейриз кьабулна. Иллаки еке таъсир 1960-йисуз Москвада кьиле фейи Дагъларин уьлкведин литературадин ва искусстводин Де­кадади авуна. Чахъ чи искусстводин, эдебиятдин ва журналистикадин халисан школа, чи милли адетар авайди генани успат хьана…”

Аквазва хьи, чи милли эдебият, меденият ва журналистика арадал ­атуник Шагь-Эмир Мурадова кутунвай пай гекъигун авачирди я. Адаз неинки халкьдин шаирвилин, гьакI халкьдин журналиствилин тIвар ганайтIа­ни, ягъал­миш жедачир.

Дагъустандин радиода, “Дуствал” альманахда, “Коммунист” газетда кIвалахиз, ада саки чи вири хуьрер, чи дагъларни дереяр кIваче­лай авуна. Гьар сефердани командировкайрай ам цIийи шииррихъ галаз цIийи репортажар, очеркар, цIийи фикирар ва цIийи къуватар гваз хтана. Шагь-Эмир Мурадован яратмишунра публицистикадин, халкьдиз эвер гунин, крарал руьгьламишунин эсерар гзаф гьалтзава. Адан кьилин игитар дагъларин хуьрериз эквер, рекьер тухузвайбурни, багъманчиярни, чубанарни, малдарарни, муаллимарни, гамар хразвайбурни, кIва­лер эцигза­вайбурни — куьрелди, уьмуьрдал ашукь хушбахт инсанар я.

Гьа са вахтунда ада гьиллебазарни, муьфтехурарни, яланчиярни, ришветбазарни русвагьзавай. Шиирралди кхьенвай этюдар, очеркар, фельетонар адан яратмишунра гзаф хьуни шаирди публицистикадиз артух майилвал авуникай лугьузва.

Шагь-Эмир Мурадова чи журналистикада Гьажибег Гьажибегова, Алибег Фатахова, Зияудин Эфендиева, Назир Агьмедова, Исмаил Вагьабова кутур рехъ бажарагълудаказ давамарна. Газетдиз “Хци къелем”, “Тумпуз гвай Муртуз хуьрерава гьар ­юкъуз”, “Хважамжам”, “Литературайрин дуст­вал — халкьарин дуствал” ва маса руб­рикаяр акъатун дуьшуьшдин кар туш.

Эхиримжи йисарани, вич редакцияда амачиртIани, Шагь-Эмир Билаловича чи газетдихъ галаз датIа­на сих алакъаяр хуьзвай. Са суварин нумрани адан шиир ва я тебрик авачиз акъатнач, гьич са мярекатн­и ам галачиз газетда кьиле фенач.

Шагь-Эмир Мурадован 80 йис тамам хьайила, адан лайихлувилер, ­эдебиятдикни медениятдик, лезги ­жур­налис­ти­кадик кутунвай еке пай­ ­гьи­саба кьуна, газетдин а чIаван кьилин редактор Ибадуллагь Тагьирован теклифдалди “Лезги газетдин” тамам са нумра (8 чин) чна адан уьмуьрдин ре­­кьиз ва яратмишунриз бахшна акъуд­най. Ам, гьакъикъатдани, газетдин яргъалди амукьдай нумра хьана. Анай чаз неинки са шаирди, гьакI санлай чи халкьди дуьньядин эдебиятдани медениятда къачунвай камар, чун виликди фенвай рехъ хейлин дережада аквазва.

“Шагь-Эмир Мурадов чи лезги миллетдин кьилин винизвал я. Адаз гьуьрмет тийидай лезги бажагьат жеда”, — кхьенва а нумрада зур­ба камалэгьли, писатель, илимрин доктор Агьед Агъа­ева.

Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова вичин “Зи Дагъустан” ктабда Шагь-Эмир Мурадов “дуьньядин лацу лиф я” лагьанва. Шаирди лиферикай гзаф кхьейвиляй, вични датIана ислягьвилин къаравулда хьайи михьи кас тирвиляй икI лагьанва…

“Лацу лифрен” манияр чна эбеди давамарда…

Мердали Жалилов