Россиядин государстводин тарихда, чапхунчияр себеб яз, лап кIевера гьатай чIавар садрани кьведра хьанач. Ихьтин татугай гьалар Севастополь шегьердизни акуна. Шегьерэгьлийри ва кьушунри кьве сеферда (1854-1855 ва 1941-1942-йисара) шегьер душмандин гьужумрикай хуьн патал игитвилер къалурна.
Севастополь шегьер Урусатдин империяди 1784-йисуз арадал гъана ва ам ЧIулав гьуьлуьн къерехар тирвал сергьят хуьнин ва гьа са вахтунда душмандал гьужум авунин жигьетдай стратегиядин метлеб авай лап важиблу чкадиз элкъвена. Крымдин дяведив эгечIдалди вилик военный кьилин порт яз гьисабзавай Севастополь кьибледихъай флотдиз чарасуз герек вири гьерекатар авун патал лазим шейэралди, тадаракралди таъминарнавай. Ана адмиралтейство, докар, суьрсет, барут хуьдай ва яракьрин складар, казармаяр, кьве госпиталь авай. Шегьерда 2 агъзур кIвал ва 40 агъзур агьали авай. Абур саки вири урусар, флотдихъ галаз алакъалу инсанар тир.
Шегьер алай чка душмандикай хуьн патал вижевайди тир. Тарихчийри къейд ийизвайвал, эгер гьуьл галай патахъай хъсан сенгерар туькIуьрнавайтIа, кьураматдин терефдикай икI лугьуз жедачир. Бухтади шегьер кьве патал пайнавай — кеферпатаз ва кьиблепатаз. Ида шегьер хуьн патал гзаф кьадарда аскерар желбун истемишзавай. Кьиблепата шегьер ва гьуьлуьн имаратар авай. Кеферпата — командованидин дараматар. Эгер абур кьун хьайитIа, портни душмандин гъиле гьатдайди тир.
Дяведин гьерекатрив эгечIдалди, гьуьл галай патахъай шегьер хуьдай имаратар эцигна акьалтIарнавай. Анра артиллериядин 8 батарея (533 тупуникай ибарат) авай. Виридалайни гужлуди 6-нумрадин бастион яз гьисабзавай. Гьа са вахтунда кьураматдин терефда туькIвей сенгерар авачир.
1854-йисалди Крымдин вири рекьер накьвадинбур, къулайсузбур тир. Дяве жедалди вилик Крымда 430 агъзур агьали яшамиш жезвай. Абурун чIехи пай татарар тир. Абурулай гъейри, полуостровда караимар, немсер, грекар, урусар, болгарар, чувудар авай. Агьалияр малдарвилел, хипехъанвилел, багъманчивилел машгъул жезвай.
1854-йисан 1-сентябрдин делилралди, Крымда авай урусрин пияда кьушунрин кьадар 51 агъзурдав агакьзавай. Абурун ихтиярда 108 тупни авай.
1854-йисан июндин вацра союзникрин (Англия, Франция, Туьркия ва Сардиния) флотди (линейный 34 гими ва 55 фрегат) урусрин флот (елкенар алай линейный 14 гими, 12 фрегат) Севастополдин бухтада элкъуьрна кьуна. Идални бес тахьана, августдин эхирдай Варнадай Крым галай терефдихъ союзникрин 350 гими рекье гьатна. 13-сентябрдиз Евпаториядин къваларив душмандин 60 агъзур аскер кIватI хьанвай. Абурув 206 тупни гвай. Ингилисрин кьушундиз ( 22 агъзур) — лорд Раглана, французрин (30 агъзур) — маршал Сент-Арноди регьбервал гузвай. Гьужум авур гьа сифте юкъуз чапхунчийри Евпаториядин складрай 60 агъзур пут къуьл ва маса суьрсет акъудна.
Князь Меншиков кьиле авай Урусатдин армия (35 агъзур кас ва 84 туп) Альма вацIун чапла патан къерехда акъвазнавай. 20-сентябрдиз урусар Севастополь галай терефдихъ еримишзавай чапхунчийрин рехъ агализ алахъна, амма душмандин къуватар екебур тир ва ада урусриз дуьзгуьн басрух гана. 5700 аскер хкатна ва кьулухъ чIугуниз мажбур хьана. Меншиковни, Севастополь туна, Бахчисарай галай патахъ хъфена.
Меншикован гьерекатрилай нарази хьайи пачагьди шегьер хуьн адмиралар тир Нахимовални Корниловал тапшурмишна. Абурун ихтиярда амайди 18 агъзур аскер тир. И четин вахтунда сенгерар душмандин гьужумриз жаваб гудайбур авун патал инженер-подполковник Э. Тотлебена тешкиллувилин еке кIвалах тухвана. Французри, ингилисри ва туьрквери нубатдалди са-са бастион кьун паталди гьар юкъуз гьужумар тешкилзавай. Урусри, хкатунар гзаф жезвайтIани, душман кьулухъ элкъуьр хъийизвай.
Тарихчийри къейдзавайвал, и чIавуз союзникрин гьалар са акьван хъсанбур тушир. Суьрсет бес кьадарда амачир. Ваба азарди душмандин жергеяр кьери ийизвай. Кьушунар герек суьрсетдалди, балкIанар емдалди таъминарунин мураддалди абур Ялтадиз фена, шегьер тарашна, ятIани бес кьадарда шейэр гьатнач. 17-октябрдиз душманди сад лагьай сеферда Севастополдал тупарай гуьллейрин хар къурна. Идалай гуьгъуьниз ада мад вад сеферда, вахт арадай физ, шегьер тупарай яна. Бязи чIавара сятералди, йикъаралди. Ихьтин гьалара гьар юкъуз шегьер хуьзвай кьегьалрикай 800-1000 аскер хкатзавай. Ингилисри 3-бастион кьуна. И женгина дирибаш командир Корниловни телеф хьана.
1855-йисан сифте кьилера туьрквери Евпаториядал гьужумна. Гьалар гьич кутугайбур жезвачир. Севастополь хуьзвайбурун къуватар тIимил жезвай, амма урус аскердин руьгь эхирдалди женг чIугунин ва шегьер хуьнин къастунив ацIанвай. И карда абуруз цIийиз тайинарнавай командир князь Горчакова куьмек гузвай. ЯтIани душман яваш-яваш Малахован тепедив (Малахов курган) игис жезвай. Мартдилай июндалди давам хьайи четин ва къизгъин женгера Тотлебенал залан хер хьана, викIегь Нахимов телеф хьана. 4-сентябрдиз союзникрин кьушунри эхиримжи гьужум хъувуна ва Малахован тепени кьуна. Горчакова амай кьушунар Кеферпатахъ акъудна ва шегьердиз цIай яна, гимияр батмишарна, барут авай складар хъиткьинарна. Французар, ингилисар ва туьрквер цIа, гумада авай шегьердиз гьахьна.
ЦIусад вацра давам хьайи дяведа союзникрин кьушунрикай, азаррик кечмиш хьайибур квачиз, 70 агъзур кас хкатна. Урусрикай 17 агъзурдалай виниз аскерар телеф хьана, 3164 кас гел галачиз квахьна, 59 агъзурдал хирер хьана.
Нариман Ибрагьимов
