Тарихдин делил я: Советрин гьукум тестикь хьанмазди, ада агьалийрин сагъламвилин, иллаки акьалтзавай несилдин, гьакъиндай къайгъударвал чIугуна. Чка-чкада медицинадин идараяр ачухна. Советрин республикайра гьеле давам жезвай садакай масадак акатзавай азаррин (ваба, цIегьер, чахутка, ярар…) вилик пад кьун патал аялриз рапар яна. ИкI гзаф инсанрин чанар пучзавай азарар квадарна. Гьайиф хьи, къе, ХХI асирда, гьа азарри мад кьил хкаж хъийизва. Республикадин вилик-кьилик квай регьберарни секинсуз хьанва ва агьалийрин, иллаки аялрин сагъламвал мягькемардай серенжемар кьабулзава. И мукьвара РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Абдурагьман Магьмудован регьбервилик кваз полиомиелитдин аксина аялриз рапар ягъунин месэладиз талукь совещание кьиле тухвана.

Анал къейд авурвал, аялрин арада иммунизациядиз талукь серенжем кьиле тухудайла, пландик кутунвай 95 процентдин чкадал анжах 70,2 процент аялриз азардин вилик пад кьадай рапар янава. Регионда полиомиелитдиз акси рапар 3 вацралай 9 йисал къведалди яшарин 437320 аялдиз яна кIан­зава. Пешекарри тестикьарзавайвал, аялрик пис азарар акат тавун патал абурун вилик пад кьадай рапар вахтунда ягъун, абурун иммунитет хкажун важиблу месэла я.

Дагъларин уьлкведин меркездин Редукторный поселок чIехи район я.  Аялрин сагъламвилин къаравулда шегьердин аялрин 4-нумрадин поликлиника акъвазнава. Чун отделенидин заведующий Амаханова  Фатимадихъ  галаз гуьруьшмиш хьана ва коллективдин кIвалахдикай, гьар йикъан къайгъуйрикай, духтурарни диде-бубаяр кIеве твазвай месэлайрикай суьгьбетна.

Куьруь къейд.

Фатима Алиниседовна СтIал Сулейманан райондин Хтунрин хуьре дидедиз хьана. И райондин ЦIийихуьруьн школада 8-класс куьтягьайла, ам Махачкъаладин медицинадин училищедик экечIна. Анаг акьалтIарайдалай гуьгъуьниз Фатимади Дагъустандин медицинадин институтни куьтягьна. 1985-йисуз жегьил педиатр Къизляр шегьердиз рекье туна. Ина ада райондин центральный больницадин аялрин садакай масадак акатдай азаррин отделенида кьуд йисуз кIвалахна. 1989-йисуз руш Махачкъаладиз хтана ва аялрин 4-нумрадин поликлиникада кIвалахал акъвазна. 2000-йисалай ам отделенидин заведующий я. Фатима Алиниседовна  ва Къазибег Гуьлмегьамедович Амахановрихъ пуд велед ава. Волгограддин физкультурадин академия акьалтIарнавай Агьмед тренер-инструктор я. ДГУ ва ДНХУ куьтягьнавай Фаинадини Аминади аялар тербияламишзава.

    Фатима Алиниседовна, алай вахтунда медицинадин къуллугъчийрин мажибарни хкажнава. Абурувай ийизвай истемишунарни артух жезва. Шегьердин аялрин 4-нумрадин поликлиникадин коллективдилай вичин везифаяр тамамвилелди, диде-бубаяр рази яз амукьдайвал кьилиз акъудиз жезвани?

— Санлай къачурла, чи коллективди, вишелай виниз духтурри, медицинадин сестрайри, лаборантри, чпелай аслу тир вири крар ийизва. Поликлиникадиз начагъ аялар гваз къвезвай диде-бубаяр аялдин азардихъ галаз­ алакъалу  гьар са месэладин гъавурда туна, гьихьтин серенжемар кьабулна кIан­да­тIа, гьихьтин дарманрикай, рапарикай менфят къачун лазим ятIа, чирна, рекье хутазва­, — лугьузва Ф.Амахановади.- Къенин мумкинвиликай менфят къачуна, лугьуз кIанзава хьи, жегьил гзаф дидеяр, поликлиникадиз къвезвайбур гьабур я эхир, хейлин месэлайрин гъа­вурда авач. Бязибуру интернетдай къачузвай, къуншийривай, идавай-адавай ван жезвай малуматрал, хабаррал амалзава ва начагъ аял сагъардай гьерекатар ийизва. Абуру хъсан нетижа арадал гъизвач. КIеве гьатайла, аял михьиз гьалдай фейила, чи патав гъизва. Гьелбетда, чун, чирвални, тежрибани, медицинадин къенин йикъан технологиярни ишлемишна, аял сагъар хъувун патал алахъзава. И кар чи духтуррилай алакьни ийизва.

Авайвал лагьайтIа, чи коллективдал зегьмет гзаф акьалтзава. Зун иниз кIвалахал атай 1989-йисуз поселокда чна къуллугъзавай 7000 аял авай. Къе абурун кьадар 22 агъзурдав агакьзава. Поселок лап чIехи хьанва. Чна Р.Гьамзатован куьчедин кьиле авай муькъвелай Каспийск шегьердин сергьятдал кьван экIя хьанвай 15 километрдин мулкуна авай аялрин сагъламвилел гуьзчивалзава. ЦIийи Хушет поселокдин аяларни чи поликлиникадик акатзава. Гьавиляй аялар кьве отделенидиз ва 27 участокдиз пайнава. Гьар са отде­ленида 14 духтурди ва 14 медсестради зегьмет чIугвазва. Гьар са участокда педиатрдин ва медсестрадин гуьзчивилик 800-1000 аял жезва. Им, гьелбетда, тайин тир нормайрилай артух я. Са къатда кьакьан мертебайрин кIвалер эцигун давам жезва. Амма поликлиникадин дарамат эцигуникай садани фикирзавач.

    Дугъриданни, заз чидай чIавалай, (зу­н иниз жуван хтулар гваз атайди я), по­ликлини­кадин коллективди лап дар шар­тIара кIвалах­зава. ГуьтIуь дегьлизда иллаки экуьнахъ къе­къведай, герек кабинетдиз фидай мумкинвални амукьзавач.

— Гьахъ я куьн. Гьар экуьнахъ и месэлади чи кьилизни тIал акъудзава, азарлу аялар галай диде-бубаярни наразивилел гъизва. Кабинетарни лап дарискъалбур я. КIвалах­дин­ шартIар тарифдайбур туш. Чаз кьве учас­токда педиатрар авач. Чи шартIар акурла ва мажибдин кьадарар чир хьайила, жегьил дух­турар къвезвач. Медицинадин хсуси центрайра мажибар екебур я эхир. Гьанриз физва. Редукторный поселокда аялрин поликлиникадин дарамат эцигда лугьудай ванер ава. И кар гьикьван фад хьайитIа, гьакьван хъсан я.

    Фатима Алиниседовна, аялрик акатзавай азаррин вилик пад кьун патал гъве­чIиз­маз рапар ягъунин кIвалах фадлай кардик квайди я. Амма эхиримжи йисара и кардикай кьил къакъудзавай диде-бубаяр гзаф жезвалда. ГьакI яни?

— Чпин аялриз “рапар ягъун герек авач” лугьудай диде-бубаяр, иллаки динэгьлияр, гьалтзава. Ахьтинбурун кьадар тIимилни туш. За винидихъ къейд авунай, жегьил дидейрик уьмуьрдин, аялрин сагъламвал хуьнин, гьукуматдин законрин гъавурда авачирбур ква. Абуру чпин аялар къе ва пакани гьихьтин хаталувилик кутазватIа, гьадакай фикирзавач. Са ни ятIани лугьузвай ихтилатрихъ яб акалзава. Заз чизвайвал, ислам диндани къалурнавайвал, гьар са касди вичин сагъламвилин къайгъударвал авун ва, азарар акатайтIа, абур сагъардай рекьерни жагъурун лазим я. Гьа са вахтунда ислам дин  рапар ягъунизни акси туш, эгер абурукай инсанриз менфят хкатзаватIа.

    Гьахъ я, гьи дин къачуртIани, ам инсандин руьгьдин, бедендин, къанажагъдин михьивилин, сагъламвилин къайгъуда ава.  Мисал яз, Агьмад ибн Гьамбала агакьарнавай Мегьамед Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) ихьтин ихтилат ава: “Азардикай жув сагъара. Анжах са  азардиз дарман авач  —  кьуьзуьвилиз”. Гьавиляй азар сагъардалди, адан вилик пад кьун хъсан я. Прививкаярни гьавиляй ийизвайди я кьван. 

— Гьелбетда, гьакI я. Вахтунда вакцинация авун аялдин гележег сагъламди хьунин замин я. Гьавиляй чна, дидедин къужахдиз аял атанмазди, яшар, вахтар фикирда кьуна­, адаз ярариз, коклюшдиз, столбнякдиз, полиомиелитдиз, гепатитдиз, кератитдиз, краснухадиз, чахуткадиз акси рапар язава. Ибур лап чарасуз авуна кIанзавайбур я. Месела, алатай йисуз коклюшдик вад аял гъиляй фена. Гьабурни прививкаяр тавунвайбур тир.

    Куь патав гъизвай гзафни-гзаф аялар гьихьтин азарар квайбур жезва?

— Квез вуч аватIа чидани? Эхиримжи йисара шекердин диабетдик, агъургъандик начагъ жезвайбур, акьулдиз, вилерин ишигъ зайиф­бур, чIалал геж къвезвайбур, бедендин гьерекат арадал гъизвай кIарабар зайифбур артух жезва. Эгер виш аял фикирда кьуртIа, 20 процентдив агакьна аялар агъургъанди инжиклу ийизва. Виликдай аялар шекердин диабетдик начагъ хьун чидайди тушир. Къе чи гуьзчивилик квайбурун арада гьахьтин къад аял ава. Бронхийрин астмадик­ 50 аял начагъ я. Гриппдикай рахун герек авач. Адак начагъ жезвай ва жигерриз тади гузвай дуьшуьшарни гзаф я.  Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, набутрин жергейра гьатзавай, чIалал геж  къвезвай, беден гьерекатдик кутазвай кIара­бар къайдадик квачир, акьулдиз, вилерин ишигъ зайиф аялар гзаф жезва.

    И кар квехъ галаз алакъалу я?

— Сифте нубатда диде-бубайрин яшайишдихъ, абуру чеб тухузвай гьалдихъ, незвай, хъвазвай шейэрихъ, хсуси сагъламвал хуьн патал ийизвай серенжемрихъ галаз алакъалу я лугьуз жеда. Диде-бубайри и крар, месэ­лаяр гьамиша фикирда хвена кIанзава. Гьа­йиф­ хьи, уьмуьрда акI жезвач. Нетижада аял­рин сагъламвал хаталувилик акатзава. Ихьтин гьаларин вилик пад кьун патал чна диде-бубайрихъ галаз датIана суьгьбетар тешкилзава.  Шегьерда винидихъ тIвар кьунвай азарар акатнавай аялар сагъар хъийидай реабилитациядин 5 центр, 2 санаторий кардик ква. Поликлиникадин регьбер Этери Шихамирова кьиле аваз, гьар са духтур, медсестра начагъ аялар тIимил хьун патал алахъзава.

Нариман Ибрагьимов