Ички хъуни инсандин сагъламвилиз гузвай зарар екеди тирди, заз чиз, садазни сир туш. Амма кIвачел заланзавай дишегьлияр чIуру и хесетдин къармахра хьун общественностдик иллаки еке къалабулух кутазвай месэла я. Ички ишлемишзавай дишегьлидин планрик бицIек дуьньядиз атун квачир дуьшуьшри (незапланированная беременность) хьиз, дишегьли кIвачел залан хьайи чIавузни ам хъун акъвазар тавуни гележегда сагъсуз аял хунин хаталувал хейлин артухарзава.
ИкI, кIвачел залан тир дишегьлиди ички хъуни гьеле дидедин бедендик кумаз куьрпедин сагъламвилиз гузвай зиян акьван зурбади я хьи, ам саки вири уьмуьрда а таъсирдикай хкат тавунни мумкин я. Ада аялдин вири органриз чIуру таъсирзава. Медицинадин ахтармишунри субутзавайвал, иник акатзава: аял чIур хьун ва ам дидедин бедендик кумаз чIурукIа чIехи хьун, кьейи аял хун ва я ам вахт жедалди хун, аял вахтунда хайитIани, адан бедендин заланвал лап гъвечIиди яз амукьун, аял денбеден кьин, акьулдин жигьетдай аял кьулухъ галамукьун ва ам инвалидвилелни гъун. Аял акьулдиз кьери хьунал гъизвай себебдикай (медицинадин чIалалди лугьун хьайитIа, фатальный алкогольный синдром) саки 100 процент дуьшуьшра, виликамаз чара акуна, хуьз жезвайди я. Амма дишегьлиди ички яргъалди ва лап гзаф кьадарда хъваз хьайитIа, ихьтин дуьшуьшар духтурри хаталувал арадал гъизвайбур яз гьисабзава. Вири дуьшуьшра дишегьлиди, вич аялдик квайди чир хьанмазди, чIуру хесет акъвазарна кIанда. Ички тIимил хъуни чIуру нетижайрикай хуьдайдак умуд кутуна виже къведач.
Дидедин сагъламвилелай аялдин сагъламвални аслу тирди инкариз жедай делил туш. Идахъ галаз сад хьиз, аял хуникай фикирзавай дидеди сифте нубатда вичин сагъламвал мягькемарна кIанда. Аял хун пландик квайла, гьеле хейлин вахт амаз, чIуру хесетривай, гьа гьисабдай яз ички хъуникайни къерех хьана, дидедини бубади сагъламвал вири патарихъай ахтармишна кIанда. Анжах гьа и чIавуз сагълам бицIек дуьньядиз атуникай, дидедивайни бубадивай гележегда бахтлу аял чIехи авуникай фикириз жеда. Къарши яз, дидеди ички хъвазвай вири дуьшуьшра, ам аял чIехи авунал ва адаз тербия гунал гьалтайла, кIевера гьатда. ГьикI хьи, кIвачел залан тирла, дидеди ички хъуни аялдин кьилин мефтIедиз гайи чIуру таъсирдикди аялар, винидихъни къейднавайвал, дикъетдиз, зигьиндиз, акьулдиз зайифбур, низамдикай, къайдадикай хкатнавайбур, чIалахъни рахунихъ галаз алакъалу яз четин месэлаяр (медицинадин чIалалди, психические отклонения) авайбур яз дуьньядал къвезва. Медицина гьикьван йигин еришралди вилик физватIани, ихьтин татугайвилерикай сагъардай дарманар ва мумкинвилер, гьайиф хьи, авач. Идахъ галаз алакъалу яз, ахьтин аялривай умуми образованидин идарайра кIелиз жезвач, абур акьулдиз зайиф аялрин махсус школайриз рекье твазва. Ахьтин аялар 12-далай 17 йисалди яшариз акъатай (подростковый период) вахт абур патал иллаки чIурудаз элкъвезва: тахсиркарвилерик кьил кутазвай дуьшуьшарни гзаф жезва. Мад сеферда тикрариз кIанзава: ихьтин дуьшуьшрикай хуьн патал лазимди ички ишлемиш тавун я.
… Мадни. Аял ханвай дидеди ички хъунни хаталу я. ГьикI хьи, ички хурун некIедихъ галаз аялдин ивидик акатзава. Амни дидедин ивидик акатай кьадардиз барабар я. Гьаниз килигна, гьич са вахтундани кIвачел залан дишегьли ацукьнавай компанияда авайбуру адаз са виш грамм хъухъ аялдин сагълугъдай ва я маса гафаралди ам чIалал гъун эсиллагь виже къведай крар туш. Идалди куьне неинки дишегьлидин, гьакI куьрпедин сагъламвал, санлай адан уьмуьр ва гележег чIурзавайди рикIелай ракъурмир!
Агъадихъ галай меслятри чIуру таъсирдикай хуьз куьмекда:
— сад лагьайди, ички, гьич са жуьрединдини (гьатта чпик квай ичкидин кьадар тIимилди тир хъвадай затIарни, гьа гьисабдай яз, иник ички квачир пивони акатзава, гьикI хьи, аник тIимил кьадарда аваз этанол ква) хъвамир!
— кьвед лагьайди, эгер куьне ички яргъалди хъвазватIа, идахъ галаз алакъалу яз, азар (хронический алкоголизм) аватIа, аял хун пландик кутадалди вилик вахт амаз, и азардикай сагъарун, азад хьун (духтуррин гуьзчивилик кваз реабилитациядин курс кьиле тухун) лазим я. Гележегда аял анжах духтуррин меслятар ва теклифар фикирда кьуна хана кIанда.
Гьич садрани ягъалмиш жемир: кIвачел залан тир ва аялдиз хурун нек гузвай дишегьли патал ичкидин хатасуз кьадар ва ам хъун хаталу тушир вахт авайди туш! Эгер квез аял сагъламди яз дуьньядиз атана кIанзаватIа, ичкидикай дуст кьамир!
Дидеяр, рикIелай ракъурмир: куь баладин гележег куь гъиле ава!
З.Бижамова,
республикадин хизандин ва аялдин
сагъламвал хуьдай Центрадин духтур-эндокринолог
