Чи чIала падежриз кьве жуьреда дегишзавай бязи гафар ава. Месела, пул — пулди — пулуни; тар — тара — тарце… “ТIвар” гафни гьа ихьтин сиягьдик акатзава. Амни чна кхьинра кьве жуьреда дегишзава: тIваруни, тIварцIи. Месела, куьче флан касдин тIварунихъ яна — куьче флан касдин тIварцIихъ яна…
Филологиядин илимрин кандидат, шаир А.Мирзебегова и йикъара газетда и гаф вучиз кьве жуьреда гьалтзава лугьузвай. Алимди са къайдадал амал авун хъсан тирди, дуьз къайдани “тIварцIи” тирди тестикьарна.
Авайвал лагьайтIа, за жуван хсуси кхьинра эхиримжи вахтара “тIварцIи” вариант ишлемишзава. Суал къвезва: гьакъикъатда кхьинра гьи къайдадал (жуьредал) амална кIанзава? Ша чна гзаф йисар чIалан илимдиз бахшай алимри и жигьетдай икьван чIавалди вуч лагьанватIа, кхьенватIа, гьадаз фикир гун, рикIел хкин.
Эвелни-эвел машгьур алим Р.Гьайдарован редакциядик кваз акъатнавай (2001-йис) орфографиядин гафарганда къалурнавай саягъдиз килигин: тIвар, -цIи, -цIе, гз. акт. -ри. Гьа и делилди чаз яргъи ихтилатар хъувунин гереквал авач лугьузва. ЯтIани, кьве жуьрени кардик акатзавайвиляй, бязи веревирдер авун итижлу я.
Пуд томдикай ибарат “Лезги чIалан словардин” автор, кесерлу алим А.Гуьлмегьамедова къейднавайвал, алим М.Гьажиеван фикирдалди, сифтедай (М.М.Гьажиев, Лезги чIалан орфографиядин словарь. Махачкъала, 1955, 125-ч.) гьам “тIварцIи”, гьамни “тIваруни” литературадин чIалан къайдаяр тир. “1964-йисалай башламишна, орфографиядин словарра анжах тIварцIи дуьз яз кьабулнава”, — кхьенва А.Гуьлмегьамедова гафаргандин са макъалада.
Гекъигун патал чна кьве жуьредани “тIвар” гаф, месела, секинвилин I, къакъатунин I ва II падежра эцигайла, абуру гьикI ванзаватIа фикир гун: тIварунал — тIварцIел; тIварунай — тIварцIяй; тIварунилай — тIварцIелай. Ашкара жезвайвал, сад лагьайдалай тафаватлу яз, чи чIалан тIебиатдив кьвед лагьай вариант хъсандиз кьунва. Идалайни гъейри, гзаф нугъатра, гьа жергедай яз литературадин чIалан бинеда гьатнавай нугъатдани “тIварцIи” вариант малум я.
Гила чун гзаф вахтара кьве жуьреда дегиш хьанваз гьалтзавай “пул” (теквилин кьадарда) гафунал хквен: пулди, пулуни. И дуьшуьшдани чаз орфографиядин гафарганди куьмекда: ана кьвед лагьай вариант дуьз яз къалурнава. Гьавиляй жезмай кьван кхьинра са къайдадал, тестикьарнавай къайдадал, амал авун герек я.
Тест — тестини; тест — тестди; тестер — тестери; тестар — тестри… Текст — текстина; текст — текстда; текстер — текстера; текстар — текстра … Гьатта орфографияда “текст — текстини; текстери” къалурнаватIани, къайдадал амал тийизвай дуьшуьшар жезва.
Жуьреба-жуьре йисара акъатнавай орфографиядин гафарганриз фикир гайила, тайин жезвайвал, эхиримжибура хейлин гафар масакIа, цIийи жуьреда кхьенваз къалурнава. Месела, са девирда “хеб” гафунин кирсеба падежрин кIалубра “и” гьарф авачиз (хеб — хпе — хпен…) кхьизвай, 1964-йисалай инихъ акI амукьнач: хеб — хипе — хипен…
И ва маса къайдаяр алимри гьакI кIан хьуналди ваъ, дуьз тирвиляй тестикьарнавайбур я. Зи фикирдалди, чи везифа абурал амал авун, жезмай кьван чIалан къанунар вилив хуьн я.
Куругъли Ферзалиев
