Къе хейлин политикар хиве кьуниз мажбур  жезва: Советрин виликан республикайра арадал атай ва гилани давам жезвай къизгъинвилер, чуьруькар, татугайвилер Беловежадин тама Ельцина, Кравчука ва Шушкевича кьабулай чинебан хаинвилин къарардихъ галаз ала­къалу я. Советрин Союз чукIу­руни миллионралди инсанрин секин, къулай, гележегдихъ инанмиш уьмуьр хаталувилик кутуна, еке четинвилера туна, гзафбур уьмуьр­дикайни магьрумна.  

Гагь къизгъин, гагь секин хъжезвай, сада-садак тахсирар кутазвай гьуьжетрин, бягьсерин, гьужумрин бинеярни Азербайжандин ва Эрменистандин арада гьа вахтунда кутунай. Стхавилелди яшамиш жезвай къунши халкьар 1991-йисуз душманриз элкъуьрна. А дяведа чи хейлин ва­танэгьлиярни телеф хьанай. Абурун арада Азербайжандин Игит лагьай тIварцIиз лайихлу хьайи авиаполкунин командир, подполковник, 29 йисавай  Сергей  Муртузалиевни  авай.

СтIал Сулейманан райондин Чантарахуьряй тир Гуьлмегьамедан хва Муртузали, гзаф лезгияр хьиз, 1960-йисарин сифте кьилерай Бакудин мяденриз акъатна. 1972-йисуз нефтяник-механизатордин кьилел хаталу дуьшуьш атана. Гьуьле авай буругъдал кIвалахза­вай адав гвай 25 тонн къвезвай зурба трактор гьуьлуьз аватна. Итимдиз вичин техника рагалай дегьнедиз аватай хьиз хьана. Кабинадин ракьара акьур адан бедендиз, кьилиз пис тIарвал гана ва ам са куьруь вахтунда вич вичелай фена. Бейни чкадал хтайла ам са гужуналди цин винел экъечIна ва вич къутармишдай гьерекатрив гатIун­на. Гена хъсан, юлдашриз акуна ва абуру адаз куьмекна. Больницадиз тухвана, духтуррин куьмекни галаз эрел хтана, амма мад мяденрал кIвалахдай мумкинвал амукьнач. Вучда? Фикирар гзаф авуна, амма къарар сад хьана — ватандиз хъфин. Муртузали ДаркIушрал хтана ва гьа ина кIвал-югъ кутуна.

Бакуда амаз дидедиз хьайи хцел Муртузалиди ваъ, дустари тIвар эцигнай — Сергей. Идахъ вичин себебни авай. НафтIадин мяденра кIвалахзавай лезгийриз Сергей лугьудай урусдикай гзаф куьмек жезвай. Ам неинки хъсан ус­тIар, пешекар, тежрибалу нефтяник, гьакI къени, регьимлу инсанни тир. Хва “чуьхуьзвай” межлисдик Сергейни квай ва суфрадихъ галай ви­ри нефтяникри хцел Сергеян тIвар эцигун теклифнай.

Муртузалидин хва Сергейни акьуллу, кIелиз ашкъи авай, гъиле кьур кар кьилиз акъуд тавунмаз, секин тежедай гада яз чIехи жезвай. Школа куьтягьай Сергеяз летчикар гьазурдай военный училищедик экечIиз кIанзавай. Райондин военкоматдин комиссиядал малум хьайивал, призывник Сергеян туьтерик синих кваз жагъана ва адаз “туьтер начагъбур летний училищейриз кьабулзавайди туш, чавай ваз направление гуз жедач” лагьана. Ида гададин гуьгьуьлар лап се­ринарна. Амма вичин  фикирдилай ам элячIнач. Диде-бубадизни ха­барна, жаван гьа и юкъуз Кьасумхуьруьн больницадиз фена ва вичин туьтер операция ийиз туна.

Хирер сагъ хъхьайла, Сергей Борисглебск шегьердиз фена. Ана военный летчикар гьазурдай училище авай. Гьайиф хьи, самолетрал­ рикI алай гада кьабулнач. А чIа­вуз гзаф жегьилриз летчикар, космонавтар жез кIанзавай. Сергеяхъни гьахьтин мурад авайди тир. Амма са касдин чкадал 15-16 кас алай чка­да Дагъустандай атанвай жа­ван­дин мумкинвилер гъвечIибур тир.

Гадади гьайиф чIугунач, ам хтана, Махачкъаладин спортдин аэроклубдик экечIна. ТIвар-ван авай летчик Гьасанов Муслиман гуьзчивилик кваз ада спортдин ЯК-52 маркадин самолет гьализ чирна. Гзаф сеферра меркездин ва республикадин цавара самолетда аваз лув гана. Ихьтин легьзейра ада вичин мурад кьилиз акъатдай йикъарикай фикирдай.

Идалай гуьгъуьниз Муртузалиева кьве йисуз Ставрополдин авиациядин центрада кIелна. Анани хейлин чирвилер, вердишвилер къачур, рикIе халис летчик хьунин къаст авай гададикай Ейскдин летный военный высший училищедин курсант хьана. Кьуд йисуз ада ашкъидивди кIелна ва вичивай ийизвай истемишунар тирвал, агал­кьун­ралди тамамарна.

1988-йисуз лейтенант къуллугъ ийиз Закавказьедин военный округдиз рекье туна. Зур йисуз ам Тифлисда авай частуна амукьна. Ахпа Азербайжан ССР-дин Куьрдемир шегьерда авай авиаполкуниз ра­къурна. Ина уьлкведин конструкторри гьазурзавай цIийи самолетрин гьар са терефдин хъсан ва пис чкаяр ахтармишзавай. Сергеяз СУ-17, СУ-24 маркайрин самолетрин гьар са часть, вилер акьална ахъай­на, кIватI хъийидайвал чирнавай.

1991-йисуз дуьнья тажубарай пара чIуру вакъиа арадал атана: чIехи СССР чукIурна. Куьрдемирдин авиаполкунай командирар, офицерар, технический къуллугъчияр хъфена. Капитан Сергей Муртузалиеваз чкадин командирри акъвазун теклифна. Дагъустанда авиаполк авач. Масанриз, яргъал чкайризни физ кIанзавач. Куьрдемирдай диде-бубадин патавни хъфиз-хквез жезва. Гьавиляй офицер Азербайжанда акъвазна ва ада вичелай алакьдайвал полкунал чан хкуникай фикирна. “Аэродромда” чIур хьанвай гъвечIи кьве самолет, СУ-24 самолетдин са скелет ва гьакI маса  тадаракар амай.  Сифте нубатда ада “полкуна” амай сад-кьве пешекардихъ галаз СУ-24 маркадин самолет къайдадиз хкиз башламишна. Гьикьван четин хьа­натIани, реактивный самолетдин моторрив кIвалахиз туна ва ада аваз цавузни экъечIна.

И кар вири Куьрдемир патал зурба вакъиадиз элкъвенай. Самолетди, рагар ацадарзавай хьтин ванер акъудиз, аэродромдин ва шегьердин винелай лув гайила, кIватI хьанвай кьван инсанрай шадвилин гьараяр акъатнай: “Сагърай лезги кьегьал! Яшамишрай лезги къардаш!” Самолет чилел ахцукьа­райла, кIватI хьанвай инсанри летчик игит хьиз къаршиламишнай.

И гзаф метлеблу кардин ша­гьидар хьайи военный ведомстводин чIехибуру Сергей Муртузалиев авиа­полкунин командирвиле тайинарна ва адаз подполковникдин чин гана. Жегьил офицердин анжах 28 йис тир. Чи ватанэгьлиди вичин ви­ри алакьунрикай, чирвилерикай, республикадин талукь министерствойрин куьмекдикай менфят къачуна, летчикар жагъурна, полк лазим техникадалди, самолетралди таъминарна. Гьа са вахтунда полкуниз СУ-24 маркадин 11 самолет хкиз туна. Са куьруь вахтунда ада СУ-24 самолетар гьалдай 15 летчик гьазурна.

Ахпа дяве башламиш хьана. Гьич гуьзетни тавур инсафсуз дяве. Кьве къунши, кьве стха халкьарин арада. Азербайжанвийринни эр­менийрин. КIанзни-такIанз, лезги халкьдин хва Сергей Муртузалиев, авиаполкунин командир, вичи къуллугъзавай армиядин, государстводин итижар хуьниз мажбур хьана.

Зун Сергей Муртузалиев рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз 52 югъ тамам хьун къейдзавай мярекатдин иштиракчи хьайиди я. Аниз Бакудай, Куьрдемирдай хейлин мугьманар атанвай. Сергеяхъ галаз къуллугъ авур летчикрихъ галазни таниш хьанай. Сергеян самолетдин штурман хьайи Борис Ковалевскийди рикIел хканай:

— Союз чкIайла, за Далляр тIвар алай частуна къуллугъзавай. Куьр­демирда авай викIегь лезги летчикдикай чавни хабарар агакьзавай. Адан тIвар гьар сана кьазвай. ГьикI лагьайтIа, адан гъалибвилерикай хабарар сиверай сивериз физвай. Са куьнихъайни кичI авачир летчикдин кьилихъ акси терефди зурба пулар, пишкешар хиве кьунвай ксарни авай. Амма гьар юкъуз са шумудра цавуз экъечIзавай устадди женгинин тапшуругъар дуьм-дуьз кьилиз акъудзавай. Чи кьилел татай дуьшуьшар авайди туш. Пуд сеферда Сергея цIай кьуна кузвай самолет чилел ахцукьарнай. Са сеферда чун кьулухъ кьатI галамачир самолет гваз хтана. Женгера чи цIусад летчик телеф хьанвай. ГьакI хьайила, чун йикъа са шумуд сеферда цавуз хкаж хьуниз мажбур жезвай…

Аламатдин кьегьалвилер къалурзавай летчикдиз Азербайжандин гьукуматди ва оборонадин министерстводи кьве сеферда автомашинар, лап багьа савкьатар ба­гъишна. Амма полкунин командирди са затIни къачуначир.”За пишкешрихъ къуллугъзавайди туш, за зи на­мусдин вилик жуван буржи тамамарзава”, — лагьанай ада.

1993-йисан августдиз авиаполк тешкил хъувуна са йис жезвай. Сергей Муртузалиеваз 1-сентябрдиз и вакъиа шаддиз, гзаф кьадар мугьманар галаз къейд ийиз кIан­за­вай. Ада герек вири гьазурвилерни акунвай. Куьрдемирдиз гьатта Аф­гъанис­тандайни летчикар атанвай. 31-август тир. Сергей кьве се-ферда­ цавуз хкаж хьана ва мугьманриз ви­чин самолетдин гьунарар къалурна. Афгъанви летчик, полковник Сергеян устадвили лап гьейранарна. Ада вични галаз цавуз экъечIун тIа­лабна. Сергеявай “ваъ” лугьуз хьанач. Кьведни ацукьна ва самолет ван кьиллелаз цавуз хкаж хьана. ЦIипуд декьикьада цава лув га­на, ацукь хъийидайла, чилив агакьдалди хейлин чка амаз, самолет хъиткьинна. Кьведни телеф хьана…

Азербайжандин гьукуматди кье­гьал летчикдиз — бушлухрин шагь­диз Азербайжандин Игитвилин тIвар гана.

Нариман Ибрагьимов