Чи хуьрерин тарихдай

Я рехъ, я экв авачир къадим Мичегьрин ва а дередин кьилевай Хъларин хуьрер 1960-йисара тамамвилелди куьчарунин, райондин дагълух гзаф хуьрер хьиз, ие­сисузвилелди гадарунин сер­гьят­дал алай. Гьукуматдин куьчарунин программадик акатна, абур Дербент райондин Авадандал акъуд­завай. Аниз вучиз ла­гьай­тIа, 1960-йисуз и хуьрерин колхозар “Мискинджин­ский” совхоздик кухтунвай. А ма­къам­да район сад тир эхир. Хълавийривай дурум гуз хьанач, амма вич хуьруьн Тельманан тIварунихъ галай колхоздин чубан, гафуни атIу­дай, халкьдин арада кьетIен гьуьрмет авай камаллу, нуфузлу агъса­къал  Мустафа  буба  (ада кьетIи­­вилелди ваъ лагьана), адан хва ­Эльман себеб яз, Миче­гьар амукьна лагьайтIа, жеда. Гьабуруз килигна дурумлу, ватанперес мад са шу­муд­ хизан бубайрин юрдарал акъвазна. Вичин вахтунда 70-дав агакьна кIвалер, хипехъанринни малдаррин дурумлу хсуси майишатар авай хуьре 1968-йисуз абурукай анжах 12 амукьна. Гьа йисуз Ахцегьрин Мукьтадиран тIвару­нихъ галай колхоз “Заря” сов­хоздиз элкъуьрна, адак Мичегьрин, Хъларин, Къутунхърин ва Калукрин колхозарни кухтунвай.

Рехъ, экв, радио, телефондин алакъа, куьрелди, яшайишдин гьич са жуьрединни къулайвилер авачиз яшамиш жезвай бязи мичегьвийри, гуя чеб рекьелай алудна, хуьре тур Мустафа бубадилайни наразивилер ийизвай. БатIуларизни жедачир, хуьруьн жемят Ахцегьрин гьамамрин кьилихъ галай са гуьтIуь жигъирдай, я туш Смугъулрин СикIрен муькъвелай къвез-хъфиниз мажбур тир. Гьа са вахтунда абуруз куьч хьайи хуьруьнвийрин, гьакI райондин маса хуьрерин гьал-агьвал аквазвай, ге­къигзавай эхир.

Куьлуь хуьрер-майишатарни кухтуна, сад хъувунвай “Заря” сов­хоздин директорвиле 1977-йисуз Мамалиев Къардаш тайинаруникди гьалар са жуьре хъсанвилихъ дегиш жез, инсанрин пакадин йи­къахъ инанмишвал арадал хквез эгечI­на. Нагагь гьадан алахъунар хьаначи­р­тIа, и хуьр мад хуьз жедачир.

— Я чан хва, чаз аквазва вун кар алакьдай уьтквем итим тирди. Чи хуьруьн жемятдин патай тавакъу хьуй, Аллагьдин хатур аватIа, чи Ми­­чегьрин хуьруьз фикир це. Чи пат­авай Смугъулрин, гьатта яргъал­ дагъларин кукIвара авай Гутумрин, Фиярин, Хинерин хуьреризни рехъ, экв тухванва. Ачух дуьньядин къулайвилерикай магьрумнавай чи тахсир вуч я? Алакьдай куьмекар чнани ийида. Чи хуьруьз экв гъваш, рехъ туькIуьра, —  кIвализ теклифна, чай хъвазвай суфрадихъ ада же­­мятдин мецелай директордивай кIевелай тIалабна.

— Башуьсте, халу, халкьдин хийир­ патал алахъзавай вири ксар зи дустар я. Аллагьдин куьмекдалди сифте чна хуьруьз, энгел тавуна, экв гъида ва, гьа токдин шалманрилай кутуна, ви кIвале телефон эцигда. Къуй телефон аваз хьуй, ге­рек къведа. Ахпа чна муькъуькай, рехъ тухуникай фикирда, — хиве кьада  Къардаша.

Гьа пакадин юкъуз ам и месэла гваз, Эльманни галаз вичин дуст, райондин электросетрин начальник, РД-дин лайихлу энергетик Малалиев Феталидин патав фида. “Вун гьахъ рахазва, стха. Мичегьвийриз куьмекиз зун гьазур я. Амма а хуьр электричестводалди таъминарун проектдик квачиз, зи гъилер кутIуннава. Чаз шалманар, симерни авач. Вун Дербентдин 88-мехколоннадин начальник, кьурагьви Жабраилан кьилив алад. КIан хьайитIа, гьадавай куьмекиз жеда”, — меслят къалурда касди. Чара авачир, хиве кьунвай кар авуна кIанда эхир. Яргъал тевгьена, кьве ящик хкягъай ичерни гваз, гьа юкъуз Дербентдиз фида.

— Жабраил стха, къени чи чубанрин кIвалера экв авач. Вири 500 метрдин мензилдин шалманарни сим кIанзава, Феталиди вичиз авач лугьузва, — таниш хьана, хваш-беш авурдалай кьулухъ ачухда вичин мурад-метлеб.

— Фетали стха, Мичегьиз экв тухунин тIалабун гваз зи патав “Заря” совхоздин директор атанва. Мад чубанрин хуьр къени экв авачиз таз же­дач хьи. Чна алакьдай куьмекна кIанда. Вуна ви запасрикай адаз вуч кIандатIани це. За ваз артухни алаз хгуда, — телефондай тапшурмишда ада.

— Вун пара кьадар сагърай! Гила ваз чавай вуч кIандатIа лагь, — теклифда Къардаша.

—  ЖедатIа, эцигунрин материалрай чи зегьметчи коллективдиз куь майишатдин гьисабдай як це.

Рази жеда. Закондив кьурвал кутIунай икьрардалди “Заря” сов­хозди абуруз шалманрайни симерай тайин кьадарда як гудайвал хьана. ИкI, тешкиллувилин кIвалах­рилай кьулухъ са кьве йикъалай Ах­цегь РЭС-дин махсус бригададин ва 25 кас мичегьвийрин (машиндин рехъ авачир дагълух чкада, шалманар акIурдай вири фурар гъилелди эгъуьнна кIанзаваз, хуьруьн итимар вири сад хьиз мелез экъечIнавай) куьмекдалди са йи­къан къене вири шалманарни акIур­на, токдин симер тухуда. Къурушрин ГЭС-дилай алуднавай резервдин подстанция аваз, ам хкана эхцигна, хуьруьн кимел электричест­водин фонарар куькIуьрна. Хиве кьурвал, токдин шалманрилай телефондин симни гъана, Мустафа бубадин кIвале гьатта а чIавуз Сму­гъулани авачир теле­фон эцигна. Чарасуз лазимвал хьайила, сму­гъулвийрини, къвез, гьанай Ахцегьиз зенгдай.

Хуьре йифиз экв куькIвена акур шадлухдай мичегьвийри кьилин майдандал — кимел лапагар тукIуна, зуьрне-далдамдал илигна, кьиле шадвилерин “тахсиркарар” тир Мустафа бубани Къардаш Гьарунович аваз, югъ жедалди ахьтин гурлу межлис къурмишна хьи, адан иштиракчийрин рикIелай ам къени алатзавач.

Эхь, фадлай вил алай экв-ток Мичегьа хьана. Гьакъикъатда гьадакди 1978-йисуз жемят са жуьре секин хьана, хуьр амукьна. Гила ми­чегьвийриз эрзиман мад са мурад, истемишун амай — машиндин рехъ. Месэладин четинвал Ахцегь ва­цIа­лай чапла патаз, яни хуьр квай гуьнедиз элячIдай яргъи муьгъ вегьиникай ибарат  тир. И карни Мустафа­ бубади “валай гъейри, мад садалайни алакьдач, чан хва, чунни ви далудихъ жеда” лагьана, сов­хоз­дин­ директордин хиве твада. А чIа­вуз­ машиндин рекьикай магьрум ми­чегьвийринни хълавийрин амай хизанрикайни са-са хизан дуьзенриз куьч хъжезвай. Совхоздин и учас­токдин хъсан малдарар гъиляй ахъай тавунин ва дагълух хуьрер хуьнин метлебдалди совхоздин директорди Мичегьрин кимел соб­рание кIватIна.

— Куьн санизни фимир, юлдашар, са тIимил сабур хуьх. Электричество  гъайивал, за квез Ахцегь вацIалай хуьруьз пар чIугвадай ма­шинар элячIиз жери канатдин муьгъни туькIуьрда, гьатта Хьыры яйлахдизни кваз машиндин рехъ акъудда, — лугьуда абуруз.

— Ваъ, таб я. Шумуд йис я райондин гьакимри чаз рехъ хиве кьаз, вирибуру кьуру гафаралди тухарзава, — лугьуз, акси экъечIдайбурни хьана. Авадандал, Каспийск шегьер­да чилин участокар къачунвай бязибурук гьатта хуьруьн камаллу агъсакъалрин гафарни акатзавачир.

— Нагагь за хиве кьазвай кIвалах тавуртIа, куьне, зи тIвар эцигна, кицI хуьх, — хъел атана Къардашаз ва гьа юкъуз ам муькъуьн проект туь­кIуьрунив эгечIна. Кьилинди, эцигунрин кар алай материал — металл (даяхар яз чиле акIурун патал ракьун мягькем турбаяр, 1800 метр яцIу тросс) а макъамда Хинерин Къи­зил дереда кIвалахзавай геологоразведкадин карханадин кьилин инженер, Миграгъ-Къазмайрин хуьряй тир, алай вахтунда Махачкъалада яшамиш жезвай РФ-дин лайихлу геолог Рамидин Къайибован куьмекдалди гьанай жагъанай. Муькъуьн устIарарни Къардашан хтулар Гьалимни Жаруллагь тир.

Куьрелди, са йисан вахтуналди­ совхоздин гьисабдай, чкадин жемятдин ва райондин кьиле авай кса­рин куьмекралди Кьиблепатан Дагъустанда вичиз къени тешпигь авачир хьтин надир муьгъ арадиз атана. 8 пролёт (ракьун турбайрин дестекрин араяр) авай, 170 метрдин яргъивал, 4 метрдин гьяркьуьвал алай, 10 жерге троссар акъажна чIугунвай мягькем имарат, гьа­къи­къатдани, тарифуниз лайихлу я. Гьатта пар чIугвадай машинар, тракторарни физ, ингье 34 йис я, ада халкьдиз къуллугъзава. Хсуси проектдай Ахцегь вацIалай Мичегьиз машинар элячIиз жери канатдин мягькем муьгъ туькIуьрунин гьа-къи­сагъ зегьметдай, 1990-йисуз, КПСС-дин Ахцегь райкомдин 1-секретарь Н.Гь.Гьажиеван къул алаз, Къ.Гь.Мамалиеваз ва муькъвел еке зегьмет чIугур Мустафа бубадин хва Э.М.Исмаиловаз гьуьрметдин грамотаяр ганай. Дугъри я, 1990-йисалай Тельманан тIвару­нихъ галай колхоздин (2000-йисалай адакай “Миджахский” СПК хьана) председатель Исмаилов Эльманан гуьзчивилик квай ам ара-ара гуьнгуьниз хкизва. Эхь, и муьгъ себеб яз, къе дагълара Мичегьрин хуьр ама. Амма эквни рехъ тахьай Хълар хуьз хьанач, тамам харапIай­риз элкъвена.

Муьгъ эцигна, ишлемишиз вахкана. Гила, жемятдиз хиве кьурвал, хуьруьн Хьыры яйлахдиз 9,5 километрдин рехъ акъудна кIанзавай. Кьилин себеб — районда лап аваданлу, хатасуз яйлахрикай сад тир ана совхоздин МТФ эцигунин къаст авай. Идалайни гъейри, и яйлахдин кьилихъай “Саиматан майдан”  участокдин жигъирдай “ЦIийи хуьр” лугьудай чкадизни (са мус ятIани гадарнавай хуьр аваз хьайи анаг кьуд-вад касдивайни кьаз тежедай хьтин виш йисарин шамагъаждин зурба  тарарин тамалди тафаватлу я) регьятдиз фидай мумкинвал жез­­­вай. ТахьайтIа, аниз Хинерин рекьин Зангал участокдин тик ва лап хаталу кIамай сятералди хкаж хьана кIанзавай. Яргъал, хелвет чка тирвиляй, инсандин кIвач хкIан тийиз­­вай анаг (чи патара дуьшуьш жезвай кьван саки вагьши гьайванар акваз жедай) тIебии кьетIен заповедник я.

1988-йисан август тир. Рехъ аву­нин ният аваз, совхоздин директор вичин тежрибалу бульдозерист Мегьамедов Абас ва Хине “Геологоразведкадин экспедициядин столовойдин заведующий, гьа са вахтунда майишатдин хипехъанвилин бригададин арендатор, хуьруьн гележегдихъ рикI кузвай Исмаилов Эльманни (ада вацра 15 юкъуз столовойда, 15 юкъуз чубанвиле кIва­лахзавай) галаз дагъдиз фида. Дагъдин кукIва, Хъларин хуьруьн къаншарда, экIя хьанвай гегьенш яй­­лахриз машиндин рехъ авунин план-проект туь­кIуьрда. Авайвал ла­гьайтIа, им кьилиз акъудиз жери кар я лагьана гзафбур, гьатта райондин кьиле авайбурни инанмиш тушир.

(КьатI ама)

Дашдемир  Шерифалиев