Алай йисуз чи эдебиятдин кар алай дестекрикай сад хьайи  Агъалар  Гьажиев  дидедиз хьайидалай инихъ 115, телеф хьана 80 йис жезва. Бажарагърин иеси — шаир, гьикаятчи, таржумачи ва фольклорист хьайи ада 1941-йисуз чапдай  акъудай ва адан куьруь уьмуьрдин экуь таж хьайи “Лезгийрин фольклор” ктаб чи халкь патал тунвай чIехи ядигар я, адан метлеб чи тарихда садрани иски жедач.

Дяве гатIунна кьве варз алатнавайла, 1941-йисан 15-августдиз, Даггосиздатда и ктаб чап авун патал къул чIугунай. Ахпа Агъа­лар Гьажиев вичин хушуналди дяведиз фенай. Адаз вичи туькIуьрай ктаб, акъатайла, гъиле кьун кьисмет хьанач. Чи эдебиятдин тарихдикай кхьенвай вичин чIехи ктабда гьуьрметлу алим Гьажи Гашарова къейднава: “Жегьил литератор, мехъер-межлисни ийиз агакь тавуна, 1943-йисан 13-сентябрдиз Смоленскдин областдин Пречистенский районда Ватан патал кьиле фейи женгера халисан кьегьал хьиз телеф хьана”.

Чи уьлкведин Оборонадин министерстводин “Мемориал” сайтдани Агъалар Гьажиевакай ихьтин делилар къалурнава (ана шаирдин фамилияни тIвар гъалатIар кваз ганва):

Фамилия: Гаджилев

Имя: Аганар

Отчество: Ахмедович

Дата рождения/Возраст __.__.1908

Место рождения  Дагестанская АССР, Ахтынский р-н, Хрюкский с/с, с. Хрюк

Последнее место службы: 43 А 376 гап

Воинское звание: красноармеец

Причина выбытия: убит

Дата выбытия: 13.09.1943

Первичное место захоронения Смоленская обл., Пречистенский р-н, д. Тарасово, восточнее, опушка леса.

Дяведин иштиракчийриз талукь “Память народа” сайтда чи лезги хцин, гаубичный артиллериядин полкунин жергедин аскердин ва адан хуьруьн тIвар гъалатIар квачиз ганва, санлай адаз талукь ва тарихдин къимет авай ихьтин пуд документ раижнава.

Агъалар Гьажиеван яратмишунрикайни адакай вичикай чи эдебиятда тIимил кхьинар авунвач. Адан “Лезгийрин фольклордикайни” алимри хейлин къейдер-веревирдер кхьенва.

Машгьур алим Александр Назаревича и ктабда авай эсерриз талукь яз “Описание материалов и фольклорные параллели” тIвар алаз гегьенш баянар кхьена. Ктаб 2008-йисуз, лезги алим Айбике Гъаниевадин алахъу­нар себеб яз, чапдай акъат хъувуна, алава яз, алимди ктабда гьатнавай вири текстер урус чIалазни таржума авунва.

Заз лагьайтIа, вири ктабдикай ваъ, ана гьатнавай тек са манидикай рахаз кIанзава. Адан тIварни “Билдир беневша” я.

Агъалар Гьажиеван  ктабда и мани “Лирический, хордин манияр” паюна ава. Ина ганвай цIипуд манидин эхирда, скобкайра аваз,  ихьтин къейд гьалтзава (за ам ктабда кхьенвай къайда хвена гузва): “И манияр Кьасум-хуьряй, СтIалдлай, Кьурагьай, КьепIирд­лай, Ахцагьай, Хуьруьгай кхьейбур я. Гзафбур ДАССР-дин заслуженный артист Гаджиева Рагьимадвай кхьейбур я. 1935-1940 йисар”.

Манидин текст ихьтинди я:

Кьил  кутадайда:

Кьуру ккалал явшанар,

Билдир беневша.

Юлдаш тухур душманар,

Гьарай, чан юлдаш.

Хор:

Билдир беневша, билдир,

Дагълара къушар, билдир.

Гьамамдин рекье, билдир,

Чан таза рушар!

Кьил  кутадайда:

Къавал чими рагъ ала,

Билдир беневша, билдир.

Рушан вилел нагъв ала,

Гьарай, чан юлдаш!

Хор:

Билдир беневша, билдир,

Дагълара къушар, билдир.

Гьамамдин рекье, билдир,

Чан таза рушар!

Кьил кутадайда:

Билдир беневша, билдир,

Гьамни гада я, билдир.

Гьар гьам акурла, билдир,

Чаз шел атая.

Хор:

Билдир беневша, билдир,

Дагълара къушар, билдир.

Гьамамдин рекье, билдир,

Чан таза рушар!

Инал, са шакни алачиз, къейд ийиз жеда хьи, Рагьимат Гьажиевади хордихъ галаз чIе­хи устадвилелди лугьуз хьайи ва вич Дагъус­тандин радиодин фондуна багьа ядигар яз амай и мани сифте яз кхьин хъувурдини, адаз халкьдин рикIе мидаим уьмуьр гайидини чи зурба манидар вич хьана.

И кардиз къуват манидин “дувуларни” Ах­цегьа хьуни, къадим хуьруьн патав хьайи “Къуру кал” лугьудай чкадикайни (анал гила “Къурукал” тIвар алай авадан хуьр хкаж хьанва), гьамамдикайни ихтилат фини гузва. “Къуру кал” ибарадиз Агъалар Гьажиева ихьтин баян ганва: “Къуру ккал — Ахцагьрин ккалун тIвар я”. “Ккал” лагьайтIа, кьуьд акъуддай чка, мишекъат вахтунда мал-лапаг хуьдай шар­тIар авай чка лагьай чIал я.

“Лезгийрин фольклор” ктабда гьатнавай гзаф эсерриз баянар гайи, вичи Ахцегьа са кьадар вахтунда кIвалахни авур А.Назареви­ча, гьайиф хьи, и манидикай са къейдни авунвач.

Халкьдин амай манийрив гекъигайла, “Билдир беневшадихъ” вичин кьилдинвал, кьетIен лишанар ава.

Чи халкьдин  гзаф манияр, адет яз,  муьжуьд гьижадин уьлчмедалди туькIуьр хьанвайбур я. “Билдир беневшади” и къайда “чIур­нава”.

Ина цIарарин уьлчмеяр кьве  жуьрединбур — ирид ва вад гьижадинбур хьанва. Кьил ку­тазвайда лугьузвай бендерин кьвед лагьай­ цIарарин эхирра ва хорди лугьузвай тикрарбендина авай, вични манидин аваздихъ кьун патал алава хъувунвай рефрендин гаф тир “билдир” хкудна кIелайтIа, шиирдин кIалуб вич сифтедай арадал атай къайдада аваз генани ахъадаказ аквада.

Тикрар жезвай бендни садра, кьилдин бенд яз вичин чкадал алаз,  шиир кIел хъийин:­

Кьуру калал явшанар,

Билдир беневша.

Юлдаш тухур душманар,

Гьарай, чан юлдаш.

 

Билдир беневша,

Дагълара къушар,

Гьамамдин рекье

Чан таза рушар.

 

Къавал чими рагъ ала,

Билдир беневша.

Рушан вилел нагъв ала,

Гьарай, чан юлдаш!

 

Билдир беневша,

Гьамни гада я,

Гьар гьам акурла,

Чаз шел атая.

Шиирда цIарар  рифмада тунвай къайдадикай рахайтIа, гьамни адетдин къайдадиз ухшарди туш. Ина, рефрендикай михьнавай вариантда, сифтегьан  ва пуд лагьай бендера­ сад ва пуд лагьай цIарара  туькIвей  рифмаяр ава (“явшанар”  — “душманар”, “къушар”  — “рушар”, “рагъ ала”  —  “нагъв  ала”), амма чпе рифма хьун важиблу тир кьвед ва кьуд ла­гьай цIарара рифмаяр авач, абура “беневша” гафни “чан юлдаш” ибара къушаба авунва.­

Амма аламат жедай кар ам я хьи, кIелза­вайдав “беневша” ва “юлдаш” гафара авай “ш” гьарфуни ина рифма авайвилин тав гьисс ийиз тазва.

Ихьтин устадвилихъ галаз сад яз, халисан шииратдиз хас ва кутугай магьирвал эхиримжи бендина авай “гада я” — “атая” гафарин къушаба рифмаярни гзаф чIагайбур ва чи шииратда санани гьалт тийизвайбур я.

Инал “атая” гафунин и жуьредикайни лугьун. Чи чIала бязи глаголар ихьтин жуьреда кхьинихъни (лугьун хьи: “кая-кьея”, “фея”, “хьая” ва мсб.) чIехи метлебар ва сирер ава. Ихьтин жуьредикай чи алимри дерин веревирдер авунвани-авунвачни, завай лугьуз же­дач. АвунвачтIа, им мукьуфди фикир гуниз­ лайих авай месэла я. За фикирзавайвал, и жуьредин кьилин кьетIенвал ада­кай ибарат я хьи, и кIалубда глаголди вичик гьа са ма­къам­да  пуд вахтуниз  алатай, алай ва къвезвай вахтариз хас лишанар кутазва. И карди чи чIалан мумкинвилер-алакьунар чIехибур тирдакай лугьузва.

Винидихъ чпикай раханвай кьетIен­ви­лерай чаз манидин малум тушир ва вич, са шакни алачиз, дишегьли тир автордихъ дидед чIал, шиирдин кIалубда тунвай гафарин везин, абуру гузвай манайрин жуьреба-жуьревал ва деринвал, шииратдин магьир ва на­дир мумкинвилер гьиссдай чIехи гьунар хьайи­ди аквазва.

Манида ихтилат квекай физватIа, гьадакай рахан.

Са кIеретI рушар хуьруькай яргъаз, гьамам авай калуз физва. Аниз финин себебни абурун дуст руш гъуьлуьз тухунихъ галаз ала­­­къада ава. Ахцегьа ва чими ятар авай маса лезги хуьрерани мехъерилай са югъ виликамаз жегьилри гьамам ягъун адетдин кар тир.

Рушариз чпин юлдаш тухун дерт я, гьави­ляй абуруз кьуру калал алай явшанарни руш тухуз пака къведай къавумрин сварагда-кIе­ретIда жедай инсанар (“душманар”) са гафар я. Цавал алай чими ракъинини рушан туь­кьуьл накъвар кьурурзавач. Аквар гьалда, гъуьлуьз физвай рушаз гада кIанзавач. Юлдашар тир рушаривайни и гьал дегишариз жедайвал туш, абурувай гуз жедай куьмек авач, абуруз амукьзавайди чпин юлдашдиз  теселли гун я: “Гьамни гада я”. Чамр­а­кай­ рушар “душмандикай” хьиз рахазвач. Акси яз, адан язухни чIугвазва, вучиз ятIани, а гада акурла, абуруз шелни къвезва. Вучиз шел къвезвайди ятIа, манида лагьанвач.

Рушари гададин пад кьуни вакъиадин маса тереф чириз куьмек гузва. Амни, чна кьа­тIуз­вайвал, рушан къилихдихъ-хесетдихъ галаз алакъа­да ава. Руш вич са гадани хуш тежедайди, садни вичиз лайих яз гьисаб тийизвайди я. Гьавиляй я адал “Билдир беневша” тIвар акьалтнавайдини.

“Беневша” — им цуьк я, ам­ма чна “билдир”­ гафуниз фикирни гузвач, чаз ам ма­ни­дин­ аваздив кьун патал ацIур хъийиз­вай гьа­кIан са гаф хьиз я, амма манидин вири сир гьа са гафуна ава.

Садбуру ам азербайжан чIа­лай атанвай ва “чир ая” мана авай гаф язни кьабулзава. Айбике Гъаниевади­ урус чIалаз и манидин “Билдир  беневша, билдир” гафар “Билдир Беневша, узнай” яз таржу­ма авунва. Агъалар­ Гьажиева вичин ктабда “бил­дир беневша” гафар кьведни гъве­чIи гьар­фу­нилай кхьенвайди тайин я. И ибарадиз ганвай­ куьруь баян  мани таржума авур алимди­ фикир тагана вучиз амукьна­тIа, лугьуз­ жедач.

Вич лугьумир кьван, лезги чIала “билдир беневша” мягькем ибара я. Адаз Агъалар Гьажиева ихьтин баян ганва: “Билдир-беневша — шазан беневша”.

Азербайжан чIала “билдир” гафунихъ “алатай йисуз”, “шаз” мана ава, амма чи чIала ам “шазан” мана аваз гьатнава.

“Шазан беневша” — им яргъалди гъуьлуьз тефена амукьнавай рушан къилих-къамат къалурзавай мягькем ибара я.

“Билдир беневша” манидин игит рушни, вич кIан хьайи гадайрикай садни хуш тежез, гъуьлуьз тефена амукьнавайди тир. Адак гьахьтин кстах хесет квайвиляй я жеди дустари, рушан язух чIугунихъ галаз сад яз, адан чамран язухни чIугвазвайди. Гьа са вахтунда абуру чпин дустуниз тагькимни ийизва: шазан цуькверивай цIининбу­рухъ галаз гьуьжет ийиз жедайди туш, геж тахьанмаз, жуван кар аку!

Са гафуналди, деринарни кукIу­шар авай, тIебиатдин шикиларни, инсанрин къенепатан алемни, халкьдин ацукьун-къарагъунни къалурзавай зурба ивир я чи “Билдир беневша”.

КIелзавайбуруни и манидин тарихдикай, чпиз чидай маса делилар ава­тIа, лагьанайтIа, генани кIандай.

Арбен  Къардаш,

Дагъустандин халкьдин шаир