Октябрдин революция жедалди Куьре округдик акатзавай вири хуьрера савадлувал къачун патал агьваллу ксарин лап тIи­мил аялри мискIинрихъ галай медресайра араб алфавитдин бинедаллаз фекьидивай ва я мискIиндин имамдивай чирвилер къачуз хьана. 1869-йисуз Алексей Цветкова ва 1902-йи­суз И.Козубскийди Куьре округда тухвай  ахтармишунриз талукь яз кхьейвал, ок­ругда чпихъ медресаярни галай мис­кIи­нар VII-VIII асирра эцигиз башламишнай.

1239-йисуз монголринни татарин кьушунар, Чирагъ вацIун дере кьуна, халкьар­ тара­шиз-рекьиз, Ри­чIаз, Хосрехиз, Ку­му­хиз акъат­на. И вахтунда абуру хурук ака­тай мис­кIинар, медресаяр тамамвилелди­ чукIурна, кана.

Куьре округдик акатзавай Хивда сифте мискIин хуьруьн минарадин патав гвай. Ам кайила, кьвед лагьай сеферда эцигай мис-кIин­ди­кай-медресадикай жемятдин аялриз араб илимдал чирвилер гудай мек­тебни хьана.­

Сифтегьан мектеб и хуьре 1913-йисуз ачухна. 1935-йисан мартдин вацра Хиврин хуьре гьич рикIелни алачир чIехи ва­къиа хьана. И хуьр райондин меркез (центр) яз, Хив район арадал атана. Гьа вахтунда Хив райондик 48 хуьр, 20 колхоз, 15 хуьруьн советар квай.

1947-1948-кIелунин йисуз Хиврин хуьре сифте яз юкьван школа ачухуни вири районэгьлийрин рикIер шадарна.

И хуьряй тир чIалан устад, лингвист Темирхан Шалбузова табасаран чIалан сифте алфавит ва грамматика туькIуьрна, кхьена. Шалбузов Темирхана ва Шабанов Эфендиди Хивда сифте яз ликбезар, ликпунктар, кIел­дай кIвалер ачухна­ ва абурукай и хуьре зегьметчийрин аялриз чирвилер, тербия гудай муаллимар хьана.

Т.Шалбузов, табасаран чIалан устад-алим яз,  и чIалал кIелдай ктабар,  методи­кадин пособияр кхьей ва урус-табасаран гафарган акъудай сад лагьай кас я. Махачкъалада кIвалахиз, ада са шумуд ктаб кхьена ва урус чIалай табасаран чIалаз пи­сателрин, классикрин яратмишунар таржума авуна.

Э.Шабанова Хивда муаллимвиле, районодин инспектор ва заведующий яз кIвалах­на. Алатай асирдин 50-60-йисара Хивдиз Урусатдай 200-дав агакьна муаллимар атана.­

Хив райондик акатзавай Зирдагъ хуьре фадлай кьве медреса авай. Ина имамар тир Гьажизайнала ва Абдулади къунши кьуд хуьруьн аялриз араб илим ва Къуръан кIелиз чирна.

Шейх Гьажи Казима ва алим Гьажи Мигьамеда табасаран халкьдиз чирвилер гунин карда екез зегьмет чIугуна ва цIуд­ралди  алимар гьазурна.

Октябрдин инкъилаб жедалди Цналрин хуьре кьве мискIин ва кьве медреса авай. Ина Абас эфендиди, Осман эфендиди, Абу эфендиди ва маса савадлу фекьийри жемятдин агьваллу ксарин аялриз арабдал кIелиз-кхьиз чирна.

1935-йисуз ина сифте яз кIелдай кIвал ва 1936-йисузни сифтегьан школа ачухна­. И школадин директор Кичибегов Агъа­бег хьана. Ам Ярагъдилай тир. Гуьгъуьнлай хьайи школадин директор, и хуьруьн­ви Ве­лиханов Намет 1945-йисан 16-апрелдиз Берлинда  женгера телеф хьана. Алай вахтунда школа адан тIварунихъ гала.

1950-йисара Цналрин  ирид йисан школада урус халкьдин векилар тир Ланина  Капиталина Александровнади ва Быкодоров Василий Степановича муаллимар яз яргъал йисара кIвалахна.

1966-йисуз Цналрин хуьре юкьван школа-интернат ачухна.

Ина Кьасумхуьрелай винидихъ галай кьве райондин саки 12 хуьруьн аялри 8 ва 10-классар куьтягьна.

Сифте и юкьван школадин директор Тркалрин хуьряй тир Гьажибутаев Зугьраб хьана. Цналрин хуьряй чпихъ кьилин образование авай муаллимар яз школада кIвалахна: Балабегов Мирзебега, Велибегов Рамазана, Рамазанов Абдулфатагьа ва Рамазанов А-Гьашима.

ЦIудухърин хуьре Октябрдин инкъилабдалди са гъвечIи мискIин авай. Ина хуьруьн маллади аялриз чирвилер гузвай. 1932-йисуз и хуьре сифтегьан классрин мектеб ачухна. Ина школадин сифтегьан муаллим ва директор яз Хивдай тир Мамедов Гьабиди ва Жафаров Нурудина кIвалахна. И хуьряй школада муаллимар яз кIвалахна: Наврузбегов Наврузбега, Алиев Гьуьсена, Гьажиусманов Рамазана ва масабуру. Алай вахтунда ЦIу­духъа тамам тушир юкьван школа ава.

Яргилрин хуьруьн мискIинда сифтегьан школа лап геж ачухна.Сифтегьан школада гъвечIи жемятдин аялриз тарсар гудай муаллимар Мирзеханов Эседулагь ва Мурадов Мурад хьана. Ибрагьим Шагьмарданова Яргила школадин муаллим ва заведующийни яз кIвалахна.

1932-йисуз Дагъустанда ва гьакIни Хив райондин мектебра кхьинрин чирвилерин кIвалах латин алфавитдин бинедаллаз кьиле тухуз хьана. 1938-йисалай ДАССР-дин вири чкайра урус алфавитдал ва графикадал элячIна.

1935-йисуз Хив район тешкилайла, ачухай сифтегьан классрин 28 мектебда 126 му­аллимди кIвалахзавай. Абурукай анжах 7 кас дагъви дишегьлияр тир. Муал­лимрин савадлувал лап агъузди, илимди­кай авай чирвилерни зайифбур тир.

Чпиз са гьалда кIелиз-кхьиз чизвай 4-7-классар куьтягьнавайбуру аялриз чирвилер гузвай. Школаяр виликан  мискIин­ра,  кьилдин­ ксарин кIвалера, кIвалахдин,  я кIелунин шар­тIар авачир дарискъал чкайра  ачухнавай.

Йисалай-суз образованидиз артух фикир гуз, цIийи школаяр эцигиз, муаллимар­ гьазур­дай курсар, педучилищеяр, вузар ачухна. Ан­риз чкадин вири халкьарин ая­лар, жегьилар желбна, чирвилер ва  тербия авай цIийи педкадрияр гьазуриз хьана­.

КIелунин 1936-1937- йисара Хив райондин КьванцIилрин ва Агъа ЦIинитIрин хуьрера 7 йисан школаяр ачухна. 1937-1938 йисара КьванцIилрин ирид  йисан школа юкьвандаз элкъуьрна. Им и дереда авай хуьрерин ва гьакIни къунши лезги, табасаран районрин жемятрин аялриз, жегьилриз чирвилер гунин карда лап чIехи агалкьун хьана.

Школа-интернатда кIелунрин ва кIва-лах­дин къулай вири шартIар яратмишна. Юкьван, кьилин образование авай тежрибалу муаллимри тарсар гуз, вишералди  жаванри юкьван образование къачуна.

Алатай асирдин 60-йисарин сифте кьилера райондин Агъа АрхитI, Къванциг хуьрера юкьван школаяр ачухна.

1950-йисалай хуьрерин школайриз кIелунрин гьар йисуз Россиядин регионрай юкьван ва виниз тир образование авай муаллимар ракъуриз хьана. Абурукай гзафбуруз район, Дагъустан кьвед лагьай ватан хьана,  ина  амукьна. Чи аялриз чирвилер ва тербия гунин карда урус ва маса халкьарин муаллимрин зегьмет лап екеди, гьамиша рикIера амукьдайди я.

Гуьгъуьнлай махсус юкьван образова­ние гудай школаяр райондин саки вири чIе­­хи хуьрера ачухна: 1966-йисуз  — Цналдал, 1968-йи­суз — Ляхляда, Хъукьва, Межгуьла­, 1976-йисуз — Агъа Ярака, 1977-йисуз­ — Чуве­ка, Кашан­хуьре, 1979-йисуз — КъуштIила, ЦIийи Фригъдал, 1986-йисузни —  ЦIийи За­хитIа. Райондин вири школаяр чпихъ хъсан чирвилер авай чкадин муаллимралди таъминарна.

Вири школайра библиотекаяр, лабораторияр, класс-кабинетар, тежрибайрин участокар, спортмайданар, бязи чкайра  къав алай еке спортзалар ачухна. Куьгьне школаяр ремонтна, анра къулай шар-тIар яратмишна.

Виликдай кIелун-кхьиникай магьрум тир, са чар, кагъаз хтайла, ам маса хуьруьз­ фена кIелиз тазвай дагълух хуьрерай кьилин  образование авай цIудралди муалли­мар,  духтурар, алимар, маса пешекарар, са­вадлу фялеярни лежберар акъатна.

Инал заз илимдин кукIушрив агакьай алимрин тIварар кьаз кIанзава: Зилдикай ругуд стха Алиевар, Чувекай — стхаяр тир Загьи­ровар, Къванцигай — стхаяр Ханме­гьа­медовар, Хъукьварин хуьряй — стхаяр Бай­рамбего­вар, Аликберовар, Эмирбеговар, Межгуьл­дилай — СССР-да машгьур хьайи Ломоносован тIв­а­рунихъ галай МГУ-да илимдин докторар, профессорар яз кIвалахай Юзбеговар, Хивдай — Гьамидовар, Жафаровар, Кашанхуьряй — Сефибеговар, КьванцIилай -Къазимегьамедовар, Вини АрхитIай — вахар тир Агьмедова­яр, Мегьамедов Абдурагьман, Цналрин хуьряй — лежбердин хва, илимрин доктор­ Бу­ду­лов­ Нурдин, ЦIудухъай — илимрин доктор, Да­­гъус­тан­дин хуьруьн майишатдин университетдин проректор яз кIвалахай Ханмегьамедов Сийидулагь, Яракай — стхаяр тир Юсуфовар.

Район  тешкилай 1935-йисалай образованидин управленидин кьиле акъвазай,  муаллимрин муаллимар хьайи регьберрин зегьметни екеди хьана.

Ингье чна абур саки 86 йисалай рикIел хкизва:  З.Гефейханов, Э.Шабанов, А.Мегьамедов, А.Магьсудов, С.Саидов, Б.Байрамбегов, А.Агъададашев, М.Хидиров, Гь.Къазиагьмедов, Гь.Гьажиагъаев, А.Нуь­дуьрмагьа­медов, А.Алискеров, Ф.Наврузов, С.Гьажимегьамедов, Н.Жафаров, Р.На­сиров, Къ.Меликов, К.Къазиев, Н.Тарланов.

Алай девирда районда вири къулайвилер авай цIийи школаяр, аялрин бахчаяр, спортзалар хьанва. Гьайиф хьи, чи гележег тир акьалтзавай несилдиз дерин чирвилер ва мягькем тербия гунин карда еке четинвилер арадал атанва.

Советрин девирдин 1970-1980-йисарив гекъигайла, вири хуьрерин школайра аялрин кьадар пуд сеферда, муаллимрин­ кьадарни кьве сеферда тIимил хьанва. Гзаф школайра математикадин, физи­ка­дин, химиядин, ин­форматикадин, къе­це­­па­тан чIа­ларин муаллимар бес жезвач. Хейлин чкайра дидед чIалан тарсар  65-70 йисан яшара авай муаллимри гузва. Жегьилар  авач.

Аялрихъ мягькем тербия жезвач. Вучиз­ ла­гьайтIа, абуруз чеб тухузвай тегьердай  жур­­налра,  аттестатра къиметар язамач, характеристикаяр гузмач.

Жаванри  ктабрилай гзаф телефонар, ком­пьютерар, интернет ишлемишзава. Ан­рани авайди гзаф пай эдебсуз шейэр я.

ОГЭ-ризни ЕГЭ-риз гьазур жедайла ва эк­заменар тухунин кардани гзаф наразивилер, гьахъсузвилер арадал къвезва. 9-класс куьтягьнавай аялри, ЕГЭ-дихъай кичIела, 10-11-клас­сра кIелзамач. Нети­жа­­да СОШ-ар чеб чпе­лай ООШ-риз элкъвезва. 10-11-классра кIел­завай аялрин кьадар гьар классда 3-4 дал атанва. 9-классар акьалтIарнавай, мягькем беден тахьанвай жегьил аялрикай ужуз зегьметкешар жезва. Абуру АЗС-ра, туьквенра, базар­ра, эцигунрал ужуздаказ — ажуздаказ кIва­лах­за­ва…

Зи фикирдалди, гьукуматди, жемиятди уьлкведин образованидин хиле дегишвилер тун лазим я. ТахьайтIа, чахъ дуьзгуьн гележег амукьдач.

Рамазан Велибегов