И йикъара медицинадин илимрин доктор, Дагъустан Республикадин лайихлу духтур, ДГМУ-дин акушерстводин ва гинекологиядин кафедрадин доцент, “Фемили” медцентрадин гинекологиядин отделенидин заведующий  Н.Д. Сулеймановади  юбилей къейд­на. Илимдин 200-лай виниз кIвалахрин, гьа гьисабдай яз са монографиядин, учебникдин, кIелунинни методикадин 3 пособидин, азарханайра менфят къачунин рекьяй кIва­­­лах­рин (5 актунин) автор Наида Даировна неинки медицинадин хиле Вирироссиядин хейлин конкурсрин лауреат ва шабагьрин, гьа гьисабдай яз Россиядин здравоохраненидин министерстводин Гьуьрметдин грамотадин сагьиб я, ада гьакI яратмишунрин жуьреба-жуьре хилера — шииратда, музыкада, живописдани  вичин устадвал, агалкьунар къалурзава. “Лезги газетда” Наида духтурдикай, адан меслятрикай макъалаяр виликрайни са шумудра чапна. Агъадихъ чна ФЛНКА-дин корреспондентди адахъ ­галаз кьиле тухвай интервью гузва.

• Уьмуьр медицинадихъ галаз ала­къалу ийиз кIанзавайди Куьне мус кьатIана? Бубади — Дагъустандин машгьур клиницист, профессор Даир Шихнебиева — и рехъ хкя­гъу­нин фикирдал гъанатIа?

— Захъ духтур хьунин мурад аял чIава­лай авай. Чи хизанда и пешедин сагьибар гзаф ава. Гьелбетда, гьар сеферда хизан санал кIватI хьайила, суьгьбетар медицинадин тема­яр веревирд авунал къведай. Гьаниз килигна, гьеле школада анатомия къведалди, хейлин азаррай завай кьил акъу­диз жезвай. Амма, дугъриданни, жуван пеше хкядайла, кьве кас, гьа гьисабдай яз бубани, чпин пешедив эгечIза­вай тегьерди важиблу роль къугъвана. Гьеле аял яз, заз абурун тIвара­рихъ инсанрин чух­сагъул­дин гафарин ванер тIимил къвезвачир. Неин­ки са зун, гьакI амай кьве вах патални меди­цинади уьмуьрда важиблу чка кьунва­. Гила пуд лагьай несилни агакьзава — зи рушани, школа къизилдин медалдалди акьал­тIар­на, Россиядин “Илимдиз кам” конкурсда 1-чкадин сагьиб яз, медуниверситетда кIелзава.

• Куь пешекарвилин гуьтIуь хилекай ва илимдин кIвалахрикай суьгьбетнайтIа кIан­завай. И хел гьикI хьана хкяна?

— Медицинадин рехъ за гьеле аялзамаз хкянавайтIани, адан гуьтIуь са хел хкягъун  са акьван регьят хьанач. Гьи кафедрада тар­сар хьайитIани, закай гьа и хилен пешекар жеда лагьана инанмиш тир. Гьавиляй кIелай 6 йисузни за, са четинвални авачиз, илимдин вири кружокра иштиракзавай. Гьеле студентка яз, захъ патентар, илимдин ма­къа­лаяр, жегьил алимрин конкурсра кIвен­кIвечи чкаяр кьунин агалкьунар авай. РФ-дин Президентдин стипендия къачузвай. Гзаф профессорри заз чпихъ галаз кIва­лахун теклифзавай. Авайвал хиве кьуртIа, хирургия ва я гинекология — ибурукай сад хкягъуниз за яргъал вахт серфна. Эхирни, за фикирзавайвал, дуьз рехъ хкяна. Адан гъавурда гьикI акьаз жеда? Хиялрив жув элкъвена кьулухъ хутахиз тур ва фикир ая, исятда куьне, а чIавуз хкягъай рехъ хкядани? Эгер “эхь” жаваб гузватIа, куьне дуьз къарар кьабулна.

Зун репродуктологиядин хилен, яни хизанра дишегьлидизни итимдиз аялар тахьунин ва аял дидедин бедендик кумаз чIур хьунин месэлайрал машгъул жезва. ЦIийи уьмуьр дуьньядиз атун патал куьмек — чара ийиз алакьуни заз адетдинди тушир ашкъи, жуван пешедин четинвилеризни килиг тавуна, дугъриданни, гьевес кваз кIвалахдай къуват гузва. Лап и мукьвара заз итижлу са ихьтин делилни малум хьана. Эрменистанда конгрессдал докладзавайла, чир хьайивал, зи тIвар, Наида, мумкин я, эрменийрин Анаит тIварцIикай арадал атун. Им чилерин­ мублагьвилин ва аялар хунин дишегьли  гъуцран  тIвар тир. Адавай аялар авачир дишегьлийри чпиз аялар гун тIалабдай. За и пеше хкягъун дуьшуьшдин кар туш, аквар гьаларай.

Илимдин кIвалахрикай лагьайтIа, гьам кандидатвилин, гьамни докторвилин диссертацияр онкогинекологиядихъ галаз ала­къалу я. Алай вахтунда за этногенетикадиз екез итижзава. Аспирантарни галаз и кардал машгъул жезва.

• Квехъ галаз мукьувай таниш хьайила, “бажарагълу инсан вири крара бажарагълуди жеда” лугьур келимаяр гьахъ тирди субут жезва. Духтур яз зегьмет чIуг­вазвай Куьн гьа са вахтунда илимдин ахтармишунрални машгъул я, шикилар чIуг­вазва, манияр лугьузва, шиирар теснифзава (мумкин я, са вуч ятIани чна фикирдай акъудна). И гьар са хилени Квехъ агалкьунар ава — Куьн хейлин шабагьрин сагьиб я. Квелай гьикI алакьзава?

— За фикирзавайвал, гьар са инсандихъ са шумуд хиляй бажарагъ ава. Шабагьрикай лагьайтIа, дугъриданни, абур авачиз туш. Абурун арада Россиядин писателрин Союздин (“2020-йисан шаир” яз гьисабнава, И.Бунинан тIварунихъ галай медаль гана), республикадинбурни ава.

Шиирар за гъвечIи чIавалай кхьизва, бязи вахтара зун абуралди рахазва. Ара-ара абур зи фикирдиз ксудалди вилик ва я светофордал, ва я азарлуйрал вил алаз акъвазай легьзейра къведа. Гила за жув вердишарзава абур блокнотда кхьиз (ва я телефонда). Гьайиф хьи, шииррин чIехи пай за хвенач. Гзафбур гьикI квахьнатIа, чи­дач. Гьар гьикI ятIани, са вуч ятIани ама. Амай “са вуч ятIани” са низ ятIани хуш я, эгер абур кIел­за­ватIа (мисал яз, Россиядин­, Туьркменистандин халкьдин артистри), абу­рай роликар туькIуьрза­ватIа, зи манийрихъ яб акал­зава­тIа. Сочида кьиле фейи международный конгресс зи шиир кIелунал­ди ачухунал за дамахзава. Зун дустарин ва кIвалахдин рекьяй юлдашрин тIалабу­нал­ди жуван шииррин ктаб акъудунин фикирдал анжах гила атана. Хиве кьан, зун па­тал виридалайни къиметлу пишкеш “Духтурри манияр лугьузва” лишандик кваз 2021-йисуз кьиле тухвай Россиядин кон­курс­да “Виридалайни хъсан авторвилин мани” (адан гафарни, музыкани за теснифнава) номинацияда 1-чка кьун я. Музыка туькIуь­ру­ни заз жуван къенепатан алемдин мадни цIийи хилер ачухзава.

• Живописда куь рикI виридалайни квел ала?

— За фикирзавайвал, живописда захъ са акьван чIехи гьунарар авач. Эхь, бязи вахта­ра­ за шикилар чIугвазва. Эхь, заз абур Да­гъус­­тандин художникрин Союздин выставкайрин залда эцигунни (са шумудни садра) теклифна. Амма, шииррив гекъигайла, абур заз са акьван бажарагълубур хьиз аквазвач­. Живописда зи рушахъ, дугъриданни, бажарагълувал ава. За адавай гзаф крар чирзава.

• Куь шиирар квекай я? Куьне хайи чIалал теснифзавани?

— За анжах муьгьуьббатдикай кхьизва. Ава, гьелбетда, гражданвилин лирикадинбурни. Амма абурун кьадар тIимил я. Захъ жуван дустариз, танишриз, пациентриз, кIвалахдин рекьяй юлдашриз теснифнавай шиирар гзаф ава. Бязи вахтара хизанда за жуван гьиссер шиирралди къалурзава. Хайи лезги чIалакай рахайтIа, гьелбетда, рахаз чизва. Гьайиф хьи, шиирар лезги чIа­лал кхьизвач. Амма зун алахъда. Дидединни бубадин гафаралди, гъвечIи чIавуз за лезги чIалалди махар туькIуьрнай.

• Куь диде — Саимат Юзбегова — алай аямдин лезги лингвистрикай кар алайбурукай сад. Дидед чIал кIан хьун адан пешедихъ галаз алакъалу яни?

— Эхь, зи диде “Русско-лезгинский” ва мукьвара чапдай акъатнавай “Лезгинско-русский” академический словаррин редактор ва соавтор я. Шаксуз, ам чIал хуьнин къайгъудар я. Амма, за фикирзавайвал, чаз чIал чир хьуник адан дидедин, зи бадедин — Юзбегова Нигеран пайни тIимил квач. Ам дяведин йисарилай инихъ Махачкъалада яшамиш хьана, урус чIал хьиз, лезги чIални адаз лап хъсандиз чидай.

• Куьне гьикI фикирзава: медицина вич патал виликамаз тайин авунвай пеше яз ваъ, мисал яз, пул къазанмишдай рехъ яз гьисабзавайдакай хъсан духтур хкатдани?

— Куьне кьатIузва хьи, зи жаваб гьихьтинди­ жедатIа. Медицина — рикIин майил, гьевес я.

Гьелбетда, духтурвилин пешедихъ, зи фикирдалди, важиблу кьве тереф ава: пеше­карвилин чирвилер ва инсанрихъ авай кIа­ни­вал. Инсанар кIан хьун галачиз хъсан дух­тур хьун мумкин туш. Амма  жибиндин менфят гуьзлемишдайбур гьасятда гъавурда акьун лазим я, медицина девлетар къазанмишунал гьалтайла, кутугай рехъ туш. Духтурдилай анжах вичин пешекарвал ва масабурун менфят вилик хуьзвайди (вичин нефсинихъ ял тавуна) обществодиз субут авурдалай гуьгъуьниз вичин хийир къазанмишиз жеда. И кар патал яргъал йисара жу­ван винел кIвалах тухун лазим я. Вуч лу­гьу­да кьван? Дуьз келимаяр я: “Хважамжам акун патал марф эхна кIанда”.

• Чпин уьмуьр медицинадихъ галаз алакъалу ийиз кIанзавай жегьилриз Куьне гьихьтин насигьатар, теклифар гуда?

— Гиппократа лагьайвал, «дугъриданни, искусствойрин виридалайни вине авай» и хилез анжах инсанрихъ рикI кузваз, абурун чкадал жув эцигиз хьуналди гьахьна кIанда. Четинвилерикай, ахвар авачир йиферикай, агалкьунар тахьуникай кичIе жемир. Эгер куьне и мурад кьилиз акъудун патал вилик эцигнавай планрин ва инсанвилинни намуслувилин арада барабарвал хвейитIа, квелай, вири четинвилериз дурум гана, агалкьунар къазанмишиз жеда.

Эхирдайни заз жуван шиирдай са шумуд цIар кIелиз кIанзава:

И в малом постарайся быть великим, —

Учили меня мама и отец,

— Чтоб не было твоё лицо безликим,

Дождавшись бренной старости конец.

(ГъвечIи гьар са кардани жез  чIехиди

Алахъиз чирнай заз дидедини бубади,

Ви чинни къамат тежервал ажуз,

Агакьайла уьмуьр вичин эхирдин кьилиз.

(ЦIарба-цIар таржума).   

Юбилей рикIин сидкьидай тебрик авуналди, чаз Наида Даировнадихъ чандин мягькем сагъвал, хизанда хушбахтлувал, цIийи гьар са карда мадни чIехи агалкьунар хьана кIанзава.

«Лезги газет»