Газет кIелзавай гзафбуруз акуна жеди, чи куьгьне махарин са ктабда Малла Насредина базардиз вичин лам тухузва. Ам фад фин паталди, яргъи паядихъ чIехи са газар акална, ламраз ам аквадайвал, виликай лашуникай куьрсарна, лаш парцел кутIунна, вични ахкьахна. Факъир ламра, виликай газар акваз, адав агакьариз кIанз, гьерекатзава. Амма, гьикьван ериш йиги­на­райтIани, газардив агакьзавач…

Зи рикIел ихьтин мах гила вучиз хквезвайди я? Дугъриданни, дуьньядал “базардиз” гьерекатзавайбур пара хьанва. “Перестройка” чал илитIайдалай инихъ чунни вири  гьа рекье ава. Чанта гвайдини, чувал гвайдини, араба, машин гвайдини… “Куьмекчиярни” гуя пара хьанва. Россиядин сад лагьай президент Б.Ельцина 500 йикъалай чун вири  гьа­кьван­ еке “къулайвилер” ва “ацIайвилер” авай “базардив” агакьда лагьанай. И карда чаз къецепатан амадагри, иллаки МВФ-дин (Международный валютный фонд) “куьмекар”  гуда лагьанай…

Амма адан девирда (1991-1999-йисар) чи уьлкве ва халкь гьикьван “виликди” фенатIа, виридаз малум я. Россия дуьньядал вири­да­лайни кьулухъ галамай, са куьнизни ярамиш тушир, чкIай экономикадиз элкъвенай. Чун МВФ-диз гьикьван буржлу хьанатIа, дуьз ре­къемар завай лугьуз жедач. Амма а буржар ахлудиз, къизил вахкуз, 2000-йисалай инихъ чи  государстводиз цIуд йисар герек хьанай. Са бязи рекьерай чун гилани Европадиз, Аме­рикадиз, маса ампайриз буржлуз амайди хиве кьазва. И буржарал гила Европадин банкара еке къадагъаяр эцигнавай милли­ард­ралди долларрин къимет авай активарни (къиметлу чарар ва валюта) алава жезва.

Бес куьмекар гьиниз фена? Гайиди я эхир гьеле М.Горбачеван девирдани, чина вагьши “приватизация” кьиле тухуз, Америкадини, Великобританиядини, ЕС-дин маса уьлквейрини “куьмекар”. Нин хийирдиз фена? Ни акьван еке пулар тIуьна? Вуж девлетлу хьана?..

Са кар тайин я: чи уьлкведа, гьич махарани такур жуьреда фад гьакьван девлетлу миллиардерар-олигархар арадал атана. Бя­зи­ чешмейра къалурзавайвал, чи агьалийрин­ 10 процентди амай 90 процентдин вири девлет къакъуднава. Россиядин саки вири девлет а 10 процентдин хсусият я кьван!.. Вични къецепатан банкара хуьзва. Виликан са ма­къа­лада къалурнавайвал, а хсусиятди 5,5 трил­лион доллар тешкилзава. Россиядин гос­бюджет, санлай къачурла, 3,5 триллиондиз­ барабар я лугьузва. Гекъиг садра рекъемар! Чпи чеб чи уьлкведин “дестекар”, “вилер”, “кьилер” я лугьузвайбуру низ гьикьван куьмекар гузватIа?.. Им бес Маллади, газар къалуриз, лам базардиз гьалуниз ухшар жуьре тушни? Нин девлет я и тегьерда чавай (халкьдивай ва ватандивай) къакъудзавайди?

Къецепатай чаз гилани датIана “тарсар” гузвай “амадагри” чи олигархрин активар, фашизмдал чан хкана, Россиядихъ галаз чпи­кай сад амай кьван дяве тухуда лугьузвай украинви миллетчийрив “куьмек” яз вугудай къарар кьабулнава.

Тарихди шагьидвалзавайвал, ягьсуз ампайри, чпиз хийир авачиз, садазни садрани куьмекдин гъил яргъи авурди туш.

Лап ачух мисалрикай сад винидихъни гъанва. Тикрарзава: Америкадин президентри­ (Бушани (чIехида), Рейганани) М.Горбачеваз, СССР-да “перестройка” кьиле тухуз чпи вири жуьре куьмекар гудайди, Берлиндин цал чукIурдайла, анин а чIаван канцлер Г.Колани, масабуруни НАТО-дин сергьятар са каму­нинни артухардач лагьана, гзаф крар хиве кьунай. Амма гьа са чIавуз америкавийрини англичанри, дуьньядин нафтIадин мяденар гвайбурухъ галаз чинеба меслят хьана, СССР-дин нафтIадин къимет вири ба­зарра агъузариз тунай. СССР-дин экономика кIаняй акъуднай.

Лап еке “куьмекар” америкавийри Рос­сия­дин сергьятар тирвал Украинада, Гуржистанда, Къазахстанда, Афгъанистанда, масанрани вишералди биолабораторияр кардик кутунихъ галаз алакъалу я. Гуя тIебиат хуьниз­ къуллугъзавайди я лугьуз, Европа гьихьтин энергиядалди таъминариз алахънаватIа, гьа кардини Америкадин ампайрин ацIун тийир нефс гьихьтинди ятIа, къалурзавачни?..

В.Путина садалайни аслу тахьунин рехъ кьурвалди, Россия Америкадинни Европадин кьилин “душмандиз” элкъвена. Куьз ла­гьайтIа, Ельцина хьиз, чи девлетар къецепатан ампайрив тарашиз тазвач.

Украинадиз гзафбуру яракьралди куьмекар гузва. Вучиз? Чпин промышленность (ВПК) мадни гужлу авун паталди. Америкади Европадиз куьмек гузва, вичин нафтни газ къачун паталди. Россиядин нафтIадални газдал, техилдал, миянардай шейэрал къада­гъа­яр эцигзава, вичин шей базарра маса гуз кIанз… Виш йисара чапхуниз вердиш ампайривай чеб масакIа я хуьз, я кьиле тухуз теже­дайди гьар са камуна субутзава.

Америкадин миллиардер Сороса гуя Россиядин илим ва образование вилик тухуниз «куьмекзавай». Квайни квай алимар, муаллимар, аспирантар гуя вичин «премийралди» руьгьламишзавай. Гьакъикъатда чи лап нуфузлу мефтIер маса къачуна, чи академический илим тергдай чкадал гъана.

Чи вузри студентриз гьакъикъи чирвилер гудай чкадал дипломрин чарар гана. Вузрин филиалар ачух тавур пIипI амач жеди. Вуч чирна а филиалри?.. Кхьизвай урус чIалан гьар са гафуна 3-4 гъалатI ахъайзавай муаллимар — “бакалавраяр” лугьудайбурни “магистрантар” гьазурна. Чи мектебрин къурулушни кваз тергна… А кар чIуруди хьайиди ги­­ла хиве кьазва. Аллагьдиз шукур, гъавурда акьазвай хьтинди я Соросан “куьмекдин”.

Савадсузар алдатмишун, рикIиз кIанивал ишлемишун, гьалун регьят тирди чизвайбуру икI ийида. Газар къалуриз, ламар хьиз гьалда… Бес чун хуьдайбур, чи  гележегдин иесияр гьинай къведа? Америкадайни Великобританиядай, Германиядайни Польшадай?

И мукьвара “Россия 24” каналдай са шумуд сеферда СССР кIудун, ам чукIурун патал 1946-йисуз Черчилль хьтин вагьши къачагъди чи уьлкве дарбадагъ авун чарасуз тирди вичин амадагриз раиж авурдалай кьулухъ, А.Даллес хьтин жанавурди чи уьлкве къенепатай чукIурдай вичин “кьетIен план” туькIуьрайдалай гуьгъуьниз, Жорж Маршалл хьтин америкави стратегдини 1947-йисуз ­Европа “арадал хкунин” ва СССР-дин аксина ам акъвазарунин вичин план туькIуьрай­дан гьакъиндай документрал бинеламишнавай программаяр (фильмаяр) къалурна. Эхь, и стратегди США-дин гьамишалугъ ният, масадбуруз “куьмекар” гуз, чеб девлетлу аву­нин кьетIен рехъ-план арадал гъанай. Америкадиз къуллугъ тийизвай садазни садрани куьмекдин гъил яргъи тийин! Ингье квез ламраз къалурзавай газар! Буржуна вав пул вугузва. Долларар. Вуна базарда анжах Америкадин шей маса къачун паталди. Яни вич девлетлу авун паталди. Са вахтундилай вуганвай буржни, коммерциядин банкари ийизвайвал, еке кьил алаз вахчузва.

Кредитар са банкдини масакIа садавни вугузвайди туш. Гьатта ви пул “хуьзва” лу­гьуз­вай, ажайиб карточкайрай ви мажиб къачуз тазвай сбербанкдини вичиз хийир авачир крарик кьил кутазвайди туш. Тарс гьинай къачунва? Гьелбетда, чарадан девлетрин иесивализ фадлай чизвай Америкадивай…

ИкI чи лам базардив мус агакьдатIа? Я гьикI агакьдатIа? Ламран пар маса хгайтIани, ре­­кьин кири бажагьат алатда. Лам вични залук­да эцигна кIанда, жувни лукI жез гьазурин?..

Эхь, чи “демократия” гьахьтинди, чпи лу­гьузвайвал, “инсандин чин” алайди я. Я  жал?..

Мердали Жалилов