Кьве йис идалай вилик Федерациядин Советдин илимдин, образованидин ва культурадин рекьяй  Комитетди хайи чIаларай  Вирироссиядин олимпиада  кьиле тухунин теклиф ганай. Кефердинни Рагъ­экъечIдай патан федеральный  уни­­верситетди  и теклифдин тереф хвена ва Россиядин халкьарин  дидед чIаларай ва литературайрай школьникрин арада федеральный сад лагьай олимпиададин тешкилатчи яз майдандиз экъечIна. Алай йисуз мектебра кIелзавай аялрин арада хайи чIалай федеральный олимпиада кьвед лагьай сеферда кьиле тухузва. Вучтин  олимпиада я ам? Гьихьтин кьезилвилерик умуд кутаз жеда гъалиб хьайи аялривай, вузрик экечIдайла? Кефердинни Рагъ­экъечIдай патан федеральный  университетдин  вуздик экечI­далди образованидин ва гележегдин пеше хкягъунин месэлайрай (профориентация) факультетдин  декан  Светлана  Васильевна  Федоровади  и ва са жерге маса суалриз жавабар гана.

Сад лагьай олимпиада  Рос­сия­дин халкьарин хайи 8 чIалай (якут, та­тар, башкир, эвенрин, эвенк, чечен, юкагир, долган ва ненец) кьиле­ тухванай. Ам тешкилунин карда  6 вуз­ди иштиракна. Олимпиада, къейд ийин, агалкьунралди кьиле фе­­на. Алатай йисуз хайи чIаларай чпин чирвилер 8-11-классра кIелза­вай  ва уьлкведин 18 региондай тир 3346 жаванди ахтармишна, абу­ру­кай 167-дакай, гьа жергедай яз 42 вы­пускникдикай дипломантар ­хьана.

Шад жедай кар ам я хьи, олимпиадада неинки кьилди къачур халкьар санал яшамиш жезвай чкайрай, гьакIни маса регионрай тир аялрини иштиракна. Мисал яз, татар чIа­лан олимпиададин иштиракчияр уьлкведин 10 региондай атанвай.

Къейд ийин хьи, школьникрин хайи чIаларай олимпиада сифте се­ферда яз РФ-дин илимдин ва высший образованидин  министерстводин  мектебра кIелзавай аялрин олимпиадайрин Сиягьдик кутунва ва федеральный дережадиз акъуд­нава.

Им дидедин чIал хуьнин карда еке куьмек  ва олимпиадайрин  гьерекат  виликди тухунин карда,  санлай къачурла, еке кам я. Олимпиададин федеральный дережади  ин­теллектдихъ галаз алакъалу кон­курсдин гъалибчийриз ва пишкешар къачурбуруз, уьлкведин вузрик экечIдайла, са жерге кьезилвилер ва артухан мумкинвилер, гьа гьисабдай яз  вуздик  имтигьанар  авачиз экечIдай мумкинвал гуда. И кардини жегьилар чпин хайи чIалар чирунин кардал гьевесламишуна куьмекда.

Алай йисуз  олимпиададин дипломар къачунвай ксаривай педагогикадин, филологиядин бязи  хи­ле­рай уьлкведин вузрик имтигьанар авачиз экечIуник умуд кутаз же­да, эгер урус чIалай ЕГЭ-дай 75 бал­л­дилай тIимил тахьайтIа. ГьакI­ни­ абурувай вузрик экечIун патал  алава баллар къачуз жеда. И шар­тIа­риз талукь тамам делилар вузриз кьабулдай комиссийривай ­чирда.

Месела, Дагъустандин госу­дар­стводин университетдик экечI­дайла, бонусар филологиядин факультет патал ишлемишдай ихтияр ава, гьакIни университетдин  ма­са факультетрик экечIдайла, алава баллар гуда.

• Алай йисуз олимпиададик гьи­кьван чIалар, гьа жергедай яз, Да­гъустандин халкьаринбурни, кутунва? Абурун кьадар мадни артухардай фикир авани? — хабар кьуна чна.

— И ва я маса халкьдин тафаватлувал, милливал къалурзавай асул  такьат  чIал я. Россиядин халкьарин  культура ва чIал  хуьн ва и карда куьмек гун государстводин милли политикадин  асул принциприкай сад я. Милли культурайрин жуьреба-жуьревал хуьни ва виликди тухуни Россиядин халкьарин садвал мягькемарун патал шартIар таъ­­минариз куьмекзава.

Россиядин Федерацияда 193 миллетдин векилар яшамиш жезва, 277 чIал ва нугъат ишлемишзава. Пешекарри гьисабзавайвал,  139 чIал хаталувилик ква, абур  ми­хьиз квахьун мумкин я.

Мектебра кIелзавай аялар олимпиадайрин гьерекатдал  желб авуналди, чаз вузрихъ илимдин рекьяй авай, гьакIни маса мумкинвилер ишлемишуналди, Россиядин халкьарин хайи чIалар ва культура хуьз ва еримлу ийидай, жегьилри дидедин чIал чируниз ийизвай итиж артухардай, абурун арадай бажа­рагъ­лу ва кар алакьдай аялар, жаванар майдандиз акъуддай, абуруз гележегда виликди финин карда куьмек гудай фикир ава.

Къенин юкъуз Россиядин образованидин къурулушда 105 чIал иш­лемишзава, гьа жергедай яз, 24 чIа­лал  аялриз чирвилер гузва, 81 чIал тарс ва я факультатив яз чирзава. Чун гьа и чIалар олимпиададин гьерекатдал желб ийиз алахъзава.  Алай йисуз олимпиада, уьлкведин 19 вуздин иштираквал аваз, Россиядин халкьарин 29 чIа­лай ва литературадай, гьа жергедай яз авар, къумукь, лезги, дарги, лак, та­басаран чIаларай ва литературайрай кьиле тухуда. Къведай йисуз фикирдик 42 чIал ква. Гьаниз килигна, чун Дагъустандин государстводин университетдихъ, гьакI­­ни и проект кьилиз акъудиз ва чахъ галаз са­­нал кIвалахиз гьазур тир маса вуз­рихъ галазни санал кIва­­­­­­лахунай шад я. И карда чаз  Фе­­­­дерациядин Советди, РФ-дин илимдинни высший образова­ни­дин министерст­води, РФ-дин про­­с­вещенидин министерстводи, миллетрин  крарай Федеральный агентстводи, хайи чIаларай Федеральный институтди куьмек гузва. ЧIе­хи кIвалах илимдин, образованидин ва культурадин рекьяй Федерациядин Советдин комитетди тухузва. Абуру, олимпиададилай гъейри, мектебра кIелза­вай аялар патал итижлу ма­са проектарни гьазурзава.

• ЧIалар гзаф ава. Олимпиададин тапшуругъар гьикI гьазурзава? Истемишунар вирибур патал сад хьтинбур яни?

— Россияда кхьинар авай ва авачир чIалар,  нугъатар ава. Месела, ка­рел чIала  пуд нугъат ава. Агьалийрин  кьадар 1 миллион касдилай­ артух тир халкьарин чIаларни ава, и чIаларалди тарсарни гузва, абур государстводин идарадин кIвалах­да­ни ишлемишзава ва икI мад. Бязи чIаларал са шумуд виш, гьатта мад­ни­ тIимилбур рахазва. Ихьтинбурун арада “чIаларин нигилизм” ава, яни абурун сагьибриз ам машгьурди туширди тирвиляй  чпин хайи чIалал рахадай, ам хуьдай ният авач.

И себебар фикирда кьуна, чи вилик  олимпиададин тапшуру­гъар са гьихьтин ятIани “сад тир знаменателдихъ”, яни чIаларин кье­тIен­вал фикирда кьадай са дибдихъ гъу­­нин месэла квай. Са кьадар зегьметар акьалтай кIвалахдин нетижада  алимри, филологри, лингвистри и жигьетдай тайин тир са къайда теклифна. Адал асалу яз, проектдин иштиракчияр тир вузрин методикадин комиссийри олимпиададин хкядай ва эхиримжи паярин  тап­­шуругъар  гьазурна.

Къейдна кIанда хьи,  олимпиададин тапшуругърин модель туь­кIуьрунин карда Дагъустандин госуниверситетди активнидаказ иштиракна. Сентябрдин вацра  олимпиададин тешкилатчияр Казанда  кIватI хьана, ана абуру хейлин мес­элаяр веревирдна. Санлай къачурла, къенин юкъуз проект кьилиз акъудунин карда  тахминан 150 пешекарди иштиракзава.

• КIелунин и йисуз олимпиада мус башламишда ва гьикьван вахтунда кьиле фида? Тапшуругъар гьинай жагъуриз жеда?

— Олимпиададин хкядай пай  башламиш хьанва ва ам 2023-йи­сан­ 10-январдалди давам жеда. Ам  яр­гъал тир мензилдай алакъа­лу хьунин технологийрин куьмекдалди  кьиле тухузва. Ида лагьай­тIа, мектебра кIелзавай аялриз тапшуру­гъар­ чеб патал къулай чкада ва вахтунда тамамардай мумкинвал гуда.

И кар патал  Кефердинни Рагъ­экъечIдай патан федеральный  университетдин  махсус платформада — http://svosh.s-vfu.ru  — регистрация авун ва тапшуругъар ачухун патал логин ва пароль къачун лазим я.  ГьакIни сайтда  олимпиададин тапшуругърин чешне яз ишлемишдай версиярни ава, ида  олимпиададиз хъсандаказ гьазур жедай мумкинвал гуда. Олимпиададин хкядай паюнин тапшуругърик  хайи чIалай ва литературадай тирбур ква, абур тамамардай вахт 120 декьикьадиз барабар я.

Кьвед лагьай ва я эхиримжи пай  2023-йисан февралдиз, аялрин иш­тираквал аваз, финалдиз акъатнавай жаванар яшамиш жезвай чкайриз мукьва хуьрера ва шегьер­ра туькIуьрнавай майданрал (апрелдиз  олимпиададин гъалибчияр ва пишкешриз лайихлу хьайибур та­йин жеда) кьиле тухуда.

• Алатай йисан олимпиададиз мектебра кIелзавай аялри гьи­кьван итиж авуна? Квевай кIе­лунин и йисуз гьикьван иштиракчияр же­датIа виликамаз лугьуз жедани?

— Саки гьар са регионда хайи чIалай ва литературадай олимпиадаяр кьиле тухузва. Гзаф кьадар ая­лар интеллектуальный ихьтин конкурсрихъ галаз таниш я ва абуру ашкъидивди анра иштиракзава.  Амма чи проектдин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, сад лагьайди, чна тапшуругъар гьазурунин, кIвалах­риз къимет гунин карда илимдин  ва вири патал сад тир къайда ишлемишнава. Ида школьникриз хайи чIа­­лар  чир хьунин дережа тайинариз куьмек гузва. Кьвед лагьайди, олимпиададин феде­раль­ный дережади мектебра кIел­за­вай аялри хайи чIалар авайдалай дериндай чирун, олимпиадада иштиракун па­тал, гьакIни хайи чIа­ларин муал­лим­рик яратмишунин кIвалах тухун патал  гьевес кутазва. Санлай къачурла, заз къейд ийиз кIанзава, олимпиадади диде-бубайрин, вузрин жемиятдин ва муаллимрин патай еке итиж арадал гъанва. Чна умуд кутазва хьи, олимпиададин иштиракчийрин кьадар виле акьадайвал гзаф жеда. Чи и фикирдиз къуват уьлкведа чахъ яратмишунин рекье авай, чпин пешедиз вафалу ва адал активнидаказ машгъул амадагар гзаф хьуни гузва.

Къейд патал. 2022-2023-кIелу­нин йисан олимпиададин чIалар  —  авар, алтай, башкир, дар­ги, долган, карел, кет, крымдин татаррин, къумукь, лак, лезги, марий, мокшан, не­нец, урус, табасаран, татар, тува, уд­мурт, украин, хакас, чечен, чуваш, чукот, эрзян, эвенк, эвен, юкагир, якут.

Жасмина Саидова