И суал неинки чи, гьакI дуьньядин гзаф уьлквейрани миллионралди инсанри вилик эцигзава. Гьакъикъатдани, чIехи, къудратлу, мягькем, дуьньядин ругудай са пай тир уьлкве вучиз чкIана? И суалдиз гьар гьи тарихчидивай, политологдивай хьайитIани жаваб гуз хьун мумкин туш. Фикирарни, гьелбетда, гзаф ва гьар жуьрединбур я. Гьар са кардихъ, вакъиадихъ чпин бинеярни ава, себебарни. Хиве кьуна кIанда: муракаб тема ачухаруни гьам жемиятдин, гьамни экономикадин рекьерай ге­гьенш чирвилерни аваз хьун истемишзава. Алатай йисара са жерге месэлайрай суьгьбетар авур, чпин фикирар лагьай публицист  Ш.Шихмурадовавайни  журналист, машгьур экономист  Дж.Насибовавай  ихьтин важиблу, гзафбурун рикIериз тIуьруькь гузвай темадилай элячIна физ хьанач.

Ш.Ш. — Джамил стха, куь асул кеспи, пеше ахтармишунар, анализ авун ятIани, къизгъиндаказ ргазвай, гзаф муракаб вакъиаяр, къарсатмишвилер кьиле фейи 80-йисарилай инихъ сиясатни экономика, дуьньядин гьалар къарма-къаришдикай хаинвилин ниятар аваз менфят къачун сад-садал аруш хьанвай хирде-хуруш шартIара винидихъ эцигнавай еке суалдиз сад-кьве келима­далди жаваб гуз хьун мумкин кар туш. Чаз чизва хьи, уьлкведин кьилиз Горбачев (бязибуру адан гьакъикъи фамилия Гербер я лугьузва) хьтинди атунни, адан хаинвилин гьерекатарни, “перестройка” лугьудайдини къудратлу СССР чукIу­нихъ (чукIурунихъ) галаз аруш хьана, сих алакъада ава. Гьавиляй суалдиз жа­­вабарни инанмишардайбур, гегьеншбур, вири терефар, себебар фикирда кьунвайбур хьана кIанда.

Дж.Н. — Гьелбетда. Куьне къалурнавай месэлайрилай алава, а девирдин властри вири информация идеологиядин жигьетдай уьмуьрдивайни гьакъи­къатдивай яргъазнавай. ГьакI ятIани, Ватандин тарих, Политбюродин идеологрилай гъейри, гуманистрини ватанпересри чпин са кьадар мемуарра кхьенва. Абуру къейднавай, инкариз тежедай делилар себеб яз, за официальный чешмейрин чкадал талукь вакъиайрин шагьидар хьайи ксарин ва я иштиракчийрин мемуарра къалурнавай делилар гзаф ахтармишна. Нетижада материалар гзаф, чебни итижлубур кIватI хьанва. Гьавиляй за дуьньядин гзаф халкьариз екез таъсир авур ва инлай кьулухъни хъийидай  муракаб мес­эладай ктаб кхьин кьетIна.

Урусатдин искусстводин зурба авторитет Сергей Михалкова кхьенвайвал, уьлкведихъ гьакъикъатда вуч хьайиди ятIа, агьалийрин саки 98 процентдиз чизвач, яни гъавурда авач. ЦIийи несилар чIехи жезва. Чпин бубайрин ватандихъ вуч хьайиди ятIа, гьабурузни чир хьана кIанда. За жуван вилик и месэла тамамвилелди ачухарунин везифа эцигзава.

И суьгьбетдиз гьазур жедалди вилик за интернетда СССР чукIунин себе­бар гьихьтинбур тир лагьай суал эцигна­. Политикрин, аналитикрин ва маса пеше­каррин фикирар гьар жуьрединбур я.

Ш.Ш. — Чна жуьреба-жуьре газетар, журналар кIелзава, телевизордин гзаф передачайрихъ яб акалзава. Бязибуру лугьузва хьи, уьлкве чукIунал товаррин, продукциядин кьитвили, “къайи дяведи”, советрин къурулуш реформироватиз кIан хьунин алахъунри (перестройка, гласность, йигинарун ва икI мад) гъана. Гзафбуру гьисабзавайвал, уьлкве чукIун — им Горбачеван, Ельцинан ва масабурун чIу­ру сиясатдин нетижа я, кьилиз акъудайбур — Гьайдар, Чубайс ва гзаф масабурни.­

Дж.Н. — 80-йисарин эхирра вуч хьа­натIа, — им гзаф крарин нетижа я. Себеб авачир нетижа жедайди туш.  Себебар лагьайтIа, ХХ лагьай асирдин 30-80-йисара ачухдиз ва гьакIни чинебадаказ кьиле фейи процессра ава. Гьукумдин кьиле авайбур уьлкведин экономика гьикI туь­кIуьр хьан­ватIа, гьа кардин гъавурда бегьем­вилелди ава­чир. Кьилди къа­чур­тIа, месела, Н.Хру­щева, гагь сакIа, гагь ма­сакIа вижесуз хуькуьрунар ийиз, жуь­реба-жуьре экспериментар тухуз хьана.

Ш.Ш. — И жигьетдай мад гьа Владимир Поз­неран къейд итижлуди я. Вичин бу­ба советрин гражданин тирди чир хьайила, Англиядин са разведчикди лагьаналдай: “Квез чидани, урусрилай хьиз, четинвилер алудиз алакьдай мад са халкьни дуьньяда авач. Гьа са вахтунда, чи бахтунай, урусрилай хьиз, чпи чпиз четинвилер арадал гъиз алакьдай маса халкьни дуьнья­да авач”.

Дж.Н. — Эхь, СССР-дин политический руководстводи вичи вичиз гьихьтин муракабвилер, четинвилер арадал гъа­натIа, гьадакайни за кхьенвай, гьазурнавай материалра авазва. Гьар вуч хьа­натIани, зун инанмиш я хьи, СССР хьтин зурба, къудратлу уьлкве гьакI тарихдин зирзибил вегьедай хъуртал гадариз жедач. Чпин ниятар авай аналитикрилай та­фаватлу яз, виликан союзный республикайрин ватанпересвилин руьгьдаллай гзаф агьалийри СССР, РФ вири патари­хъай умудлу, мягькем кьвед лагьай Ватан яз гьисабзава. И жигьетдай ихьтин са мисал. ЧIехи Гъалибвилин 75 йисан юбилейдиз талукьарна тухвай парадда иштиракунай халкьдин арадай вичиз чухсагъул лугьузвай гафарин ван хьайи­ла­, Белоруссиядин президент А.Лукашенкоди лагьана: “Бес гьикI, жуван Ва­тан­дин меркездиз (Москвадиз) атанва ман!”

Ш.Ш. — Октябрдин инкъилабди, чIехи Советрин Союзди вири дуьньядиз екез таъсир авурди, зурба дегишвилер арадал гъайиди садавайни инкариз жедач. Журналист В.Познера кхьизва: “1929-йи­сан кIватIун, барбатIвал ва Амери­кадин чIехи кризис (депрессия) башламиш хьайила, капитализмдин къурулуш, виридаз акваз-акваз, чкIизвай. Шей гьасилун ва къазанжи лап агъуз аватнай. Миллионралди инсанар кIвалах­ди­кай, кьилел къав хьуникай, умудрикай магьрум хьанай. Ихьтин гьалара США-да 100 агъзурдалай тIимил тушиз агьалийри СССР-диз куьч хьун патал документар вуганай.

Инанмишвилелди къейд ийиз жеда хьи, гьам душманди, гьам дустари Октябрь, СССР хьтин  тарихда гел тур зурба­ ва­къиайрикай яргъалди менфят къа­чуда­.

(КьатI ама)