Эхиримжи вахтунда тарихдикай гзаф рахазва: адетдин инсанарни, политикарни, журналистарни, писателарни, президентарни…
Вуч аламат я ам? Вучиз икьван ада вичел инсанрин фикирар желбзава?
Тарих алатай вахт я. Чи Ватандин, чи улу ва чIехи бубайрин рехъ, абурун крар, тунвай гелер, адетар-ирс я. Чи къенин югъ накьан йикъан давам хьун, пакад йикъан бине я лугьузва. Инал чеб-чпелай цIийи суалар къвезва. Гьихьтинди я чи алатай вахт? Чи Ватандин рекьер? Чи инсанрин гьерекатар, агалкьунар ва магьрумвилер?.. Эцигунар ва чукIурунар, фикирар ва мурадар?.. Вуч туна чаз бубайри?..
Суалри къалурзавайвал, тарих чIехи илим, тежриба, тарс, камал-жамал, ацукьун-къарагъунин адетар, гьакьван дерин алакъайрин ирс я кьван! Герек яни чаз а ирсинин чирвилер? Вучиз герек я?…
И суалрин къизгъинвал ЧIехи Гъалибвилин суварихъ галаз алакъалу яз мадни артух хьайидини ашкара я. Газетра, журналра, радиода, телеканалра, Интернетда, масанрани сад-садаз къарши рахунар, акьунарни тIимил хьанач. Садбуру тарих чирунин, пакдиз хуьнин, хъсан адетар давамарунин тереф хуьзватIа, парабуру тарих кваз такьунин, рикIелай алудунин, алакьайтIа, ам цIийи кьилелай кхьин хъувунин теклифарни гузва. Майдандиз экъечI тавунвай “цIийи миллетчиярни”, “цIийи демократар”, “либераларни”, “инсандин ихтиярар ва азадвилер хуьзвайбур”, “декоммунизация” тухузвайбурни “цIийи экономистарни”, “анархистарни”, “монархистарни”, “цIийи дин” гвайбурни” — акван тийизвай жуьредин “патриотарни” “женгчияр”, “аяндарарни” “суьгьуьрчияр”, “акьуллуярни” “бажарагълуяр”, “синихчиярни” “синагъчияр” амач жеди… Иллаки жегьил несилрин, гьеле абур мектебра, колледжра, вузра амаз, кьил элкъуьрунал, абурун мефтIериз кьацI ягъунал машгъулбурун дестеяр гзаф я. Вучиз?
“Тарих” лугьудай аламатдихъ гьакьван зурба мумкинвилер ва къуват авачиртIа, ам чи несилривай къакъудиз алахънавайбур гзаф жедачир… И къуватри (тешкилатчийри) ачухдаказ чи душманриз, чун такIанбуруз, чалай са гьихьтин ятIа “кьисасар” вахчуз кIанзавайбуруз къуллугъзавайдини сир яз амач.
Вад лагьай колоннадин къуватар тIимил жезвач. Абурун махсус центраяр, лабораторияр, клубар, институтар, партияр арадал къвезва. Жуьреба-жуьре дявейрикни, акъваз тавуна, цIай кутазва. Тамам уьлквеяр тахьай мисал ийизва.
Гьайиф, гьа и “тахьайбурун” арада СССР хьтин государстводи кьетIен чка кьазва. Исятда дуьньядин майданда кьиле физвайдини, гьа СССР хьиз, гила Россиядин Федерация хьтин зурба къуват ва къудрат терг авуна, адан девлетар тарашун паталди я. Имни сир яз амач…
Тарихди чирзава: СССР-дин девлетар дуьньядин чапхунчийри гзаф сеферра тарашна. Дуьньядин сад лагьай дяведа, Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз “Антанта” тIвар алай чапхунчи тешкилатди, къенепатан душманарни кIвачел къарагъарна, 1918-1922-йисара сагъзамай са кархана чахъ тунач. Чи жегьил государство, азадвал къачунвай халкьар каша туна терг авун мурад тир. Амма алакьначир! Вири магьрумвилериз таб гана! Чи халкь, Ватан, большевикрин партиядин регьбервилик кваз, мадни къуватлу хьана, имтигьанрай экъечIнай. Чи уьлкведа са куьруь вахтунда чIехи индустрия, къуватлу хуьруьн майишат, виликди фенвай образование, илим, культура арадал атанай.
Душманар ксанвачир. Европада фашизм кIвачел акьалтзамазди алатай асирдин 30-йисар чи уьлкведин къенепатани хипен хам акьалжна секин хьанвай жанавуррал чан хтана. Советрин властдиз ачухдаказ аксивалун С.М.Киров хьтин регьберар ягъунилай башламишна.
Дагъустандани 30-40 йисар чи шегьеррани районра секинсузбур хьанай. Месела, Юсуф Герейханов хьтин нуфузлу хейлин регьберар гьа чIавуз чандивай авунай. Гьавиляй тарихда 1937-1938-йисарни арадал атанай…
1941-йисан 22-июндиз Гитлеран чапхунчийри чал вегьена. Мад тарашна чи девлетар, тухуз тахьайбур гьакI тергна. Миллионралди са тахсирни квачир инсанрин иви экъична. Маса магьрумвилерни тIимил хьаначир. Амма Ватандин ЧIехи дяведай чи халкь, Ватан ЧIехи Гъалибвал къачуналди экъечIна!
Душманар генани кис хьанач. Чал “къайи дяве” лугьудайди илитIна. Къенепата сиясат буш хьайивалди, партиядин ва гьукуматдин кьилизни акьалтIай руьгьсузар (“перестройщикар”) атайвалди, мад сеферда чи уьлкве чукIурна, 70 йисуз санал арадал гъайи вири девлетар тарашна, кьилдин ксарин (Чубайсринни Ходорковскийрин, Прохоровринни Поповрин, Лужковринни Исмаиловрин, масабурун) эменнидиз элкъвена.
Ельцинистри а кар закондалди тестикьарна. Чеб лагьайтIа, Америкадинни Великобританиядин, маса государствойрин “гьуьрметлу” агьалийриз элкъвена. Неинки чи экономика чукIурна, уьлкведин мулкарни са шумуд сеферда тIимиларна. “РикIиз кIани кьван суверенитетар” багъишна…
ЧIехи Гъалибвал чIехи гъилибанвилиз элкъуьрна. Россиядикай дуьньядин винел вири терефрай виридалайни кьулухъ галамай, марифатдин рекьяйни гьакьван чиркин, усал са затI авуна. Ихьтин ягьанат ийиз турбурун кьиле сифте нубатда гьа чи “патриотар”, “цIийи сиясатчияр”, “тарих цIийикIа кхьин хъийидайбур” хьана. Рой Медведеварни, Волкогоноварни, Яковлеварни, Шеварнадзеярни, Познерарни, Собчакарни, Сванидзеярни… акьван вилик акатна хьи, чи мектебрай Советрин девирдин вири тарих, вири литература, киноматографдай вири кинояр акъудиз алакьна. Гьатта ЧIехи Гъалибвилин Пайдах майданрал ахкъудначир. Гьикьван шегьеррин, майданрин, куьчейрин тIварар ахлудна, памятникриз дуван кьуна… Бес икьван жува-жув виляй вегьейбур масабуруз виле акваз амукьдани?
Тарихдин илим акьван дегишарна хьи, “цивилизация” вилик фенвай Европадин уьлквейрин жегьилри Советрин Союз гъалибчи, Европа, дуьнья фашизмдин тIегъуьндикай хвейи асул къуват ваъ, “яру ранг алай вагьшийрин” — чапхунчийрин уьлкве тир лугьузва. Советрин аскерар, генералар, маршалар игитар ваъ, руьгь, рикI авачир бутпересар (идолар) тир лугьузва. Гьавиляй абурун памятникарни (Польшада, Украинада, Прибалтикада, Болгарияда, Молдовада, масанра) са къатда чукIурзава, чи аскеррин пак сурариз кIур гузва. Чи гзаф пай жегьилрини ихьтин гьал дуьзди яз гьисабзава.
За фикирзава, и тIегъуьндини кьил, сифте нубатда, чи “патриотривай” — цIийи тарихчийривай къачуна. Бес кьилин регьбер, Верховноглавнокомандующий гьамиша анжах ивидихъ къаних хьайи вагьши хьиз къалурайла, гьатта ЧIехи Гъалибвилин суваризни адан тIвар лекеламишиз алахъайла, ада буйругъар гайи генералриз малаикриз хьиз килигдани?
Патриотрикай, яни Ватан хвейибурукай рахадайла, а йисара душмандихъ галаз алакъада хьайи, гьатта абуруз къуллугъай (власовчияр, бандеровчияр, жуьреба-жуьре легионерар, жасусар, дяведикай катайбур) игитар хьиз къалуриз алахъуни чи жегьилрин мефтIер мягькемардани? Абуруз тарихдин илим чир жедани?
Гьа ихьтин шартIарани чаз идеология герек туш, тарих масад тир, халисан литература масад тир лугьузвай къуватрин вилик пад кьун тавуни квекай лугьузва? Мад гьа либерализм — къайгъусузвал, куьтвал, руьгьсузвал, акьалтIай лагълагъчивал вилик кутун тушни им?
Президентди вичин Чарара, рахунра, гузвай интервьюйра чаз ватандашвилин, халисан гражданвилин, гележегдин патахъай къайгъу чIугунин, инсанвал хкажунин гьакъиндай гзаф лугьузва. ИкI фикирзавайбурни тIимил авач. Амма гьакъикъи терезрал вегьена алцумайтIа, къайгъусузрин киле залан хьун мумкин я. Им къурхулу гьал я. Гьавиляй рахунар, гьуьжетар, акьунар, теклифарни гзаф жезва.
Чун исятда, мад гьа ХХ асирдин 20-йисара хьиз, “Антанта” лугьудайдан гьалкъада ава. Америка кьилеваз, Европадин вири ампайри чавди бягьс чIугуни, “санкциярни”, фитнеярни, фашал фикирарни илитIуни квекай лугьузва?
Ингье квез “тарих” лугьудай аламатдихъ гьихьтин мумкинвилер, къуватар аватIа… Махар ваъ, илим я тарих! Ам чирун, хуьн, несилрив агакьарун чи вирибурун везифа…
Хизандилай гатIунна, Ватандин, дуьньядин тарих дериндай чир тавуртIа, чи несилар гьа вирибуру мефтIера цазвай гъурушра батмиш жеда… ИкI тахьун паталди я халисан патриотрин рахунар. Президентди гузвай теклифарни, тешкилзавай бязи хъсан гьерекатарни гьа кар-тарих хуьн ва чирун паталди я…
Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор
