Прунздин макан

Дагъларин уьлкведин экономика вилик тухузвай кьилин локомотив хуьруьн майишат я. Эхиримжи йисара, Россиядин Федерациядин ва Дагъустан Республикадин гьуку­матри тухузвай менфятлу кIва­лах себеб яз, республикадин агропромышленный комплексдихъ лап ви­ле акьадай хьтин нетижаяр жезва. Йисалай-суз зегьметчийри багъларай, саларай, ципицIлухрай, ни­кIе­рай къачузвай бегьеррин кьадар артухарзава. Чка-чкада цIийи багълар кутазва, никIерин, саларин майданар­ гегьеншарзава, хаммал гьялдай кар­ханаяр кардик кутазва. Республикадин прунз гьасилзавай зегьметчийрихъни рикIер шадардай, къа­зан­жияр артухардай, инсанрин яша­йиш хъсанардай агалкьунар жезва.

Алай вахтунда Дагъустанда хи­рини кьунвай  46 агъзур гектардилай виниз майданар ава. Алатай цIуд йисуз прунз гьасилзавай ни­кIе­рин кьадар 2,5 сеферда гза­фарнава. Гьа икI, къачузвай бегьерарни артух жезва. ЦIи — 135 агъзур тонн прунз. Им рекорд я. Республи­­кадин гьукуматдин векилри лу­гьуз­­­вайвал и рекъем 150 агъзур тонн­дивни агакьда.

Дагъустанда прунз гьасилзавай кар алай майишатар Къизляр районда ава. Абуру гьар са гектардай юкьван гьисабдалди 60 центнер кIватI­зава. Тарифлу майишатрин арада “Нива” тIвар алай ООО-ни ава. Ада 3350 гектарда прунз битмишарзава, 20 агъзур тонндилай гзаф бегьер харманрал хутахзава. Лугьун лазим я хьи, “Нива” ООО-дин агалкьунри неинки коллектив, райондин векилар, гьакI республикадин кьиле авайбурни шадарзава. Бажарагълу магьсулдарри, пешекарри неинки гьакъисагъвилелди, гьунарлувилелди зегьмет чIугваз­ва, гьакI яшайишдин месэлаярни гьялзава, цIийи цехар кардик кутазва, агьалийриз кIвалахдай алава чкаяр арадал гъизва ва хъсандиз ял ядай шартIар тешкилзава.

“Нива” ООО. Ам “Ашарский” сов­хоздин ериндал 1993-йисуз арадал гъайиди Афгъанистандин дяведани викIегьдаказ иштиракай Кьасумов Загьидин Къазимегьамедович я. Сифтедай ада вад гектардин чил арендада къачуна, КФХ  тешкилнай. Ахпа яваш-яваш Кьасумован къаст, тешкилатчивал, пешекарвал, вахтунин гьалариз дуьз къимет гунин алакьун себеб яз, лежбервиллинни фермервилин майишат Къизляр районда магьсулдарвилин чIехи карханадиз элкъвена, Сарсархуьрни республикадилай къецени машгьур хьана.

Ашар-Сарсар

КIелзавайбуру мумкин я суал гун: Сарсарихъ галаз Ашарин вуч алакъа авайди я? Ашар — Кьурагь, Сарсарни — Къизляр районра. Ала­къа тайинди я ва ам 1966-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда хьайи залзала себеб яз арадал атана.  “Лезги газетдин” фотокорреспондент Тажидин Мегьамедовни галаз зун Сарсариз къанни цIуд йис идалай вилик фенай. Гьа чIавуз ашавияр “Знак Почета” ордендин са­гьиб Кьасумов Османа, майишатдин управляющий Халикьов Жалала ва “Ашарский” совхоздин директор хьайи Мусаев Гьажимурада чеб Къизляр райондиз акъатуникай ихьтин ихтилат авунай.

Ашавийриз са шумуд чка теклифнай. Къумтуркъаладин, Башлыкентдин, Манасдин, Огнидин ва Селиг хуьруьн патав гвай чилер.

Малум тирвал, Къумтуркъаладин, Манасдин, Огнидин чилер кьел квайбур тир. Анагар хуш акунач.  Къизляр райондин “Большой партизан” тIвар алай чкада Ашарин колхоздин къишлахар авай. А чилерин мублагьвиликайни чизвай. Гьавиляй Къизляр райондин чилел фенай.

Дагъвийрин гьунарар

Ашавийриз Къизляр райондин “Горьковский” совхоздик акатзавай Сарсархуьре кIвал-югъ кутун теклифнай. 1966-йисан гад алукьнавай. ЦIийи чкадиз хуьряй 60 кас­дикай ибарат са бригада фена. Яшамиш хьун патал абурув школа­дин да­­рамат вугана. Хуьр эцигдай чка тайинарна ва планар яна. Дагъ­вияр­ гъавурда туна. “Куьне совхозда кIва­­­­­лахда, кIвалер квез Къизляр рай­ондин “Межколхозстройдин” ус­тIар­ри эцигда”. Лагьайвал хьунни авуна. УстIарри 50 кIвал эцигна. Аша­­­виярни кьулухъ акъвазнач. Абуру чеб гьихьтин зегьметкешар ятIа гьа сифте йисалай къалурна. Инал са ихьтин мисални гъин. “Горьковский” совхоздин комбайнерар прунз кIватI хъийиз агакьзавачир. Гагь къаяр жезвай, гагь марфар къвазвай. И кар акурла, ашавийри дагълара ийидай хьтин мелер ­авуна. Прунз гъилелди гвена. Сов­хоздин­ коллектив патал им пара ажайиб­ кар тир. Ина рабочияр садрани мукал гъиле аваз никIериз фейиди тушир. Гуьгъуьнлай и мисал район­дин руководителри са шумуд се­фер­да собранийрал, со­ве­щанийрал эзбернай.  Зегьметчи маса коллективриз лезгийрилай чешне къачуниз эвер ганай. Дагъвийрин зегьмет себеб яз, лап кьулухъ галамай “Горь­ковский” совхоз вилик жергейриз экъечIна. Зурба агалкьунри сов­хоздин коллективдин дуланажагъ­ни хъсанарзавай. Амма ашавийрал, мажибдилай гъейри, са затI­ни гьалтзавачир. Санлай хуьруьз талукь месэлаярни гьялзавачир. Са шумуд сеферда совхоздин ва райондин руководителрин вилик месэлаяр эцигнатIа­ни, ван хьайиди кьуру хиве кьунар тир. Ихьтин гьал акурла, жемятди совхоздикай хке­чIун кьетIна. Лазим къарар акъудна ва “Путь Ленина” совхоздик экечI­на. Гьайиф хьи, и кардини ашавийрин руьгьдиз разивал гъанач. Совхоздин мулкара цанар цаз­вайбур, дарманар хъчирзавайбур, ни­кIер дигизвайбур, прунз кIватI хъийиз­вайбур, девлет арадал гъизвайбур — ашавияр, фири нек хъвазвайбур масабур жезвай. Вилералди акваз-акваз, ихьтин татугайвилер нивай эхиз жедай?

— Чна “Путь Ленина” совхоздин дирекциядин вилик шартI эцигна, — лугьузва гьа и майишатдин виликан управляющий Халикьов Жалала, — тарашунриз рехъ гузвай флан кьилин пешекарар кIвалахдилай алуд, тахьайтIа, чна совхозда кIва­лах хъийидач. Директор чун меслятдал гъиз, тарашунар авайди туш лугьуз инанмишариз алахъна. Ахпа чна адаз чи гафар тестикьарзавай делилар къалурна. “АкI ятIа, хкечI чакай! Ахпа квез и кIвалах гьихьтинди ятIа чир жеда. Куьн са карни алакь тийиз амукьда. Зани квез куьмекдач” лагьана. Ихьтин рахунар авурдалай гуьгъуьниз чна “Ашарский” совхоз тешкилна.

— Им 1991-йис тир, — лагьанай ди­ректор Гь.Мусаева. — Совхозди чав 70 гектар чил вугана. Амма чи ихтиярда тур техника куьгьнеди, ругуд-ирид йисуз ишлемишнавайди хьана. ЦIуд автомашин, 7 комбайн ва 11 трактор. Им, чна кIватI хъувуна кIанзавай бегьер гьисаба кьурла, лап тIимил тир. ГьакI хьайи­ла, чна сифте нубатда “Енисей” мар­кадин вад комбайн ва йисан эхирдай пландилай алава яз вахкай продукциядин гьисабдай автобус, кьезил пуд автомашин, техил михьдай, кьурурдай машинар, автокран, бензин дашмишдай машин къачуна. Заправкадин станция эцигна.­

Чна прунз, къуьл, мух, гьажи­бугъ­даяр, ракъинин цуьквер битмишарзава, якIай маса гун патал малар, вакIар, лапагар, хуьзва. 1999-йисуз чна  2238 тонн прунз, 1602 тонн техил, 94 тонн гьажибугъдаяр, 68 тонн семечкаяр гьасилна. Чи малдарри 100 жунгав, 2400 вак, 1650 лапаг хуьзва. Исятда майишатдин счетда 19 миллион манат ава. Виликамаз кьунвай гьахъ-гьисабри къалурзавайвал, цIи государстводиз чна маса ганвай бегьердилайни 15 миллион манат къазанжияр жеда.

Ихьтин рекъемар арадал гъунин себебкарар чи инсанар я. Абуруз аферин,  баркалла. Райондин газетдиз “Ашарский” совхоздикай тарифдин материалар акъатзава. Райондин совещанийрал чи совхоздин тIвар кьазва. Гзафбур мягьтел жезва. “Районда “Ашарский” совхоз авайди тушир. Ам гьинай акъатнавайди я? Вични — кIвенкIвечи сов­хоз”. Гьа ихьтин гафар япарихъ галукьайла, дамахни акатзавай. Зун инанмиш я, къведай йисара чи агалкьунрин дережа мадни винизди жеда.

ЦIийи къазанмишунар

Майишатдин регьбер ягъалмиш хьанач. Загьидин Кьасумова  лежбервилинни фермервилин майишат “Нива” тIвар алай ООО-диз элкъуь­рун патал вичин тешкиллувилин, регьбервал гунин, хуьруьн майишатдиз талукь чирвилер хьунин рекьяй еке бажарагъ авайди къалурна. Ада яваш-яваш карханадин кIвалах вилик тухвана. ГъвечIи коллектив (кIвалахар гзаф авайла вири хуьруьнвийрини куьмекзавай) прунз битмишарунал, малдарвилел, хипехъанвилел, эцигунрални машгъул жезвай. Ада чпин кархана патал герек дараматарни эцигна. Исятда ина 100-лай виниз инсанри зегьмет чIугвазва ва вижевай мажибарни къачузва.

“Нива” неинки Къизляр районда, гьакI вири республикадиз машгьур хьанва. Ада 700 гектарда прунз, 1200 гектарда техил ва 600 гектарда юнжа цазва. Икьван чилер дигидай целди таъминарун патал дуьзгуьн къаналарни герек я эхир. Гьар йисуз карханадин пешекарри 140 километрдин яргъивал алай къаналар михьзава, абур датIана хъсан гьалда аваз хуьзва.

Виш гектарралди чилер къарагъарун, бегьер кIватI хъувун, агротехникадин, мехочисткадин ва маса крарни бес кьадарда техника авачиз жедач. Загьидин Кьасумова кархана герек техникадалди таъминаруниз кьилин фикир гузва. Гьар йисуз арадал гъизвай къазанжийрикай лазим кьадар пул цIийи техника къачуниз серфзава. Алай вахтунда “Нива” ООО-дихъ хуьруьн майишатдин 60-далай виниз жуьреба-жуьре техника ава. Гьа гьисабдай яз — 6 комбайнини.

Гьелбетда, карханадин агалкьу­нар са касдилай аслу жезвайди туш. Загьидин Къазимегьамедовичахъ галаз вири йисара кьилин инженер Шамсудин Хибиева, кьилин бухгалтер Фарида Ильясовади, ме­ханизаторар, комбайнерар тир Рамазан Ильясова, Юсуф Агьмедова, Виталий Северенкоди, Рамазан Муталибова, Ислам Гьажиалиева, Ислам Исмаилова гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва.

Загьидинахъ сакIани кьилиз акъуд тежезвай мурад авай: виш тоннралди прунз битмишариз, ам ужуз къиметрай муьштерийриз маса гуниз мажбур жезвай. Прунздикай дуьгуь гьазурдай заводдикай фикирзавай ООО-дин регьберди. Ингье 2019-йисуз ам вичин мураддив агакьна. Сарсара йиса 40 агъзур тонн прунз гьялдай завод эцигна, ишлемишиз вахкана.

Завод Къизляр район патални еке савкьат я. ГьикI лагьайтIа, районда республикада гьасилзавай прунздин 60 процент битмишарзава. Идак “Нивадин” еке пайни ква. Гила сарсарвийри муьштерийриз прунз ваъ, михьи ва виниз тир еридин дуьгуь теклифзава. КIандай чкаяр гзаф я. Гьатта Ирандиз, Саудовдин Аравиядиз, Азербайжандиз, Татарстандизни кваз рекье твазва.

“Нивадихъ” пул къазанмишдай мадни рекьер ава. Коллективди прунздин, техилдин, мухан тумарни гьазурзава ва республикадин тIебиатдин, гьавадин шартIарихъ галаз хъсандиз кьазвай тумар хейлин майишатриз теклифзава.

— Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, республикада магьсулрин элитный тумар битмишардай са майишатни авач,- лугьузва тумарал машгъул майишатриз сертиф­икатар гузвай комиссиядин председатель Жанбул Сулейманова.-  Гила республикадин майишатрикай анжах “Нива” ООО-дихъ Россиядин Федерациядин тумар битмишардай майи­шатрин жергейрик экечIдай мумкинвал жезва. Им лап хъсан кар я.

Хуьр аваданламишунин, жемятдиз галайвилер авунин кардани “Нива” ООО кьулухъ акъваззавач. Сарсариз физвай рекье къир цанва. Фельдшервилинни акушервилин пунктунин цIийи дарамат эцигнава. Хуьр газдалди таъ­ми­нар­нава.

Агьалийрин гуьгьуьлар ачухарзавай, руьгь хкажзавай важиблу кар ам я хьи, “Нива” ООО-ди производстводин майданар, карханадин къуватар гегьеншарунихъ галаз сад хьиз Сарсархуьруьн яшайишдин, культурадин месэлаярни гьялзава. “Хуьрерин мулкар комплекснидаказ вилик тухун” программадин сер­гьятра аваз виш касдиз чкаяр жедай кьве гьавадин культурадин дворец, 30 аял патал бахча ишлемишиз вахкана. Хуьре футболдин, спортдин майданар туькIуьрнава, 2,5 километрдиз рекье къир цанва, 8,1 километрдиз хъвадай цин линия гъанва, яд кIватIдай кьве имарат эцигнава, 5,4 километрдиз газдин ва 6 километрдиз электроэнергиядин линияр тухванва. Вири и крара пудратдин везифаяр Загьидин Кьасумова вичин хивез къачуна ва абур баркалла къведайвал бегьемарни авуна. “Хуьрерин мулкар комплекснидаказ вилик тухун” программадин сергьятра аваз Сарсара 135 гектар чил чIехи ва гегьенш жезвай хуьруьн агьалийриз яшайишдин кIвалер эцигун патал чара авунва.

Къуй мадни виликди фирай ва авадан хьурай чи майишатарни хуьрер!

Нариман Ибрагьимов