(Урусрин тарихчи Владимир Федорович Минорскийди “лезги” этнонимдин гьакъиндай ганвай баянриз талукь къейдер)

(Эвел — 42-44-нумрайра)

Этимология

Гила макъалада тIварар кьур вири этнонимрин этимологиядикай рахан. Им гзаф му­ра­­каб месэла я, гьавиляй абурун бинейрин гьа­­къин­дай лугьузвай фикирар тахминанбур я.

Лег. Лезгийрин арада гьисабзавайвал, и термин “лекь” (орел) гафуникай арадал атана­. Лекар яшамиш хьайи чкаяр фикирда кьуртIа (дагъларин кьакьан кукIушар), “лег” ва “лекь” га­фарин арада са гьихьтин ятIани алакъа хьун инкариз жедач. Германиядай тир тарихчи И.Гьа­жимурадова гьисабзавайвал, лезгияр къадим девирра лекьерив чIехи гьуьр­мет­див­ди эгечIайди фикирда кьуртIа, “лег” гафу­нихъ то­темикадин бине ава. Дугъриданни, ихьтин зендни кьабулиз жеда, гьикI ла­гьай­тIа, лезгийри лекьер пак къушар яз гьи­саб­за­вай ва абур кьиникь къадагъа тир. Французрин сиягьатчи Гамбади шагьидвалзавайвал, и къадагъа гьатта XIX асирдани къуватда амай.

“Лезги” этнонимдин гьакъиндай тайинвал авай са фикир лугьун четин я. Гьавиляй илимдин рекьяй са бинени авачир кьуру зендер раиж ийидач. И дуьшуьшда Советрин девирдин этнограф В.А.Никонован гафар тикрариз жеда: “Гьар са виш этнонимдиз этимология шак алачирди яз гьисабиз жедай са этноним жагъуриз четин я”.

“Лакз” терминдихъ арабрин бине ава ва адан дувулрихъни гьа чIала къекъвена кIан­да. Араб чIала и терминдиз ухшар гафарни ава. Мисал яз, “лаказа” (ягъун, гатун, кьуьнтуь­нин куьмекдалди атIумарун ва икI мад). Мад са гаф — “лакиз” (мискьи). Амма, чи фикирдал­ди, и гаф маса къайдада арадал ата­на. Мисал яз, “лег” ва “лезги” гафарин куьмек­дал­ди. Лезгийрин чилерив агакьдалди арабриз чпи муьтIуьгъарай халкьаривай “леки” тIвар ван хьун мумкин тир. Лезгийрин чилерал атайла, абуруз лезгийри чпи чпиз ганвай тIварцIин ванни тахьана жеч. Нетижада “лек” ва “лезги” гафар арабрин мецерал чеб сивяй акъудунин жигьетдай гъалатIар кваз атана ва гуьгъуьнлай кхьинра “лакз” хьиз машгьур хьана.­

* * *

“Лезги” этнонимдин жигьетдай В.Ф.Минорскийдин концепция къенин юкъуз илимда авай тек сад я. Чна гьисабзавайвал, ам этнологиядин метлеб авачир, анжах лингвистикадин са кIалуб я. Минорский, гьакьван хъсан пешекар ятIани, и месэладив умумидаказ эгечIна. Лингвистикадиз артух фикир гуналди, ада, гьам этнология, гьамни тарих инкар авуна, винел алай гиман къачуна, адан бинедаллаз вичин концепция арадал гъана.

Чи ахтармишунри къалурайвал, “лезги” (яр) эндоэтноним я. Адан этимология малум туш. “Леги//леки” терминни эндоэтноним я. “Лек” гаф гьакъикъатдани лекьрехъ галаз ала­къалу хьун мумкин я. Гьа са вахтунда къейдна кIанда, “лек” лезгийрин чкадин этно­ним­ри­кай сад тир, халкьдин вири паяр санлай­ “лезги”­ гафуни лишанламишзавай. “Лакз”, чна винидихъ лагьайвал, араб чIала арадал атана.

Якъин жезвайвал, “лек-лакз-лезги” цIир­гъинин терминрин арада  гьакъикъатда са алакъани авач. Са гьи ятIани девирра кьве эт­ноним гьа са вахтунда кардик квай: “леки” “лезгийрин” са пай тир. Амма са кьадар вахтар алатайла, яшайишдин, жемиятдин жи­гьет­дай кьиле фейи дегишвилерин нетижада­ “леки”, чкадин маса эндонимар хьиз, арадай акъатна. Амма къунши халкьарин чIала­ра “леки” термин чи йикъарани яшамиш жезва…­

Бедирхан  Эскендеров,  тарихчи

(Макъала Урусатдин илимрин академия­дин этнологиядинни антропологиядин

Н.Н.Миклухо-Маклаян тIварунихъ галай институтдин

“Вестник антропологии” журналдин алай йисан­ 3-нумрада чапнава).