2022-йисан октябрдиз, тIебиатдиз хважамжамдин рангар язавай, инсанри зулун бегьерар кIватI хъийизвай йикъара, Куьреви Мансура лезги литературадиз тарихда тахьай хьтин мад са зурба ктаб: “Етим Эмин. ЦIувай куз тахьай цIарар…”. — Махачкъала, ДКИ, 2022, 440 ч. — багъишна. И вакъиа чаз, М.Куьревиди Е.Эминакай сад лагьай ктаб акъудайла хьиз, еке шадвал хьана.
Чаз ихьтин шадвал ганвай ктабдин автор вуж я? Адакай “Лезги зарияр” куьмекчи ктабда кхьенва: Куьре Мансур — Абдулгьамидов Низами Абдулгьамидовичан (Вини Ярагъ, 1961) литературадин лакIаб я. Ам, Москвадин физикадин институт куьтягьна, гьана кIвалахзавай физик-инженер, алим-муаллим, зари ва халкьдин къайгъудар я. Ада, вичин манийриз элкъвенвай шииррилай гъейри, тарихдикай “Кьибле патан Дагъустанда 1837-йисан женг”, Омар Хайяман шиирар лезги чIалаз элкъуьрна, “СукIра” тIвар алаз пуд том ва 2020-йисузни “Етим Эмин (1840-1880)” тIвар алай ктабар басмадай акъудна.
КIелзавайди гъавурда акьазва: алай йисуз акъатнавай ктаб кьве йис вилик акъатай ктабдин кьвед лагьай пай я, абурукай чун инал, са эсердикай хьиз, рахун герек жезва. Абур, кьве ктабни, Москвада Россиядин Илимрин Академиядин рагъэкъечIдай патан институтди тестикьарнава.
Сад лагьай ктаб Е.Эминан таржумагьал-биография я. Икьван чIавалди шаирдин ктабра ва мектебрин хрестоматийра гьатнавай биографийри 2-3 чар кьазвай. Етим Эмин хьтин классикдиз чIехи таржумагьал кутугнава.
Н.Абдулгьамидова кхьенвай Е.Эминан таржумагьал 17 чIехи кьиликай ибарат хьанва.
Им адетдин биография туш. Им алимди шаирдин гьар са къадам ахтармишнавай чIехи ктаб я. Ам кIелайла, садазни са суални амукьзавач. Икьван чIавалди мецел алай кьве суалдиз архиврин делилри тестикьарзавай жавабар ганва: 1) Етим Эмин Куьредин Ялцугърал дидедиз хьана; 2) ам 1840-йисуз хана ва 1880-йисуз вичин хуьре рагьметдиз фена. И рекъемар, кIелзавайдан рикIелай алат тавун патал, сад лагьай ктабдин жилдинал басма авунва.
Кьвед лагьай ктаб Етим Эминан шииррин кIватIал я. Имни адетдин, чал гьар юкъуз гьалтзавай хьтинди туш. Ам гьар са шиир илимдин рекьелди ахтармишнавай, икьван чIавалди шаирдин яратмишунрал машгъул хьайи алимри, муаллимри ва мухбирри, ни вуч авунатIа, хкуднатIа, кухтунатIа, иесидин хатI хвенатIа, вири къалурнавай ахтармишун я.
Н.Абдулгьамидова вичин ктабра 50-далай гзаф чешмейрикай, Е.Эминан эсерар кхьенвай дафтаррикай ва чарарикай, тарихдин делилрикай, мукьва-кьилийрин рикIел хкунрикай менфят къачунва.
Абурун кьетIенвал ам я хьи, Етим Эминан уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьер ахтармишунив, белки, сифте яз тарихдин, шииратдин, литературадин, чIалан месэлайрикай хабар авай алим инсан, Низами Абдулгьамидов, лап мукьуфдивди, са-са гаф анализ ийиз, суал алай са месэлани тан тийиз, эгечIнава. Ада вичивай тахьай, такур, агакь тавур цIарар, гьарфарни къалурнава, вичелай гуьгъуьниз ахтармишунар давамардайбуруз кIвалах регьятарнава.
Н.Абдулгьамидова вичин ахтармишунрин куьмекдалди кIелзавайдаз Етим Эмин ва адан шиират цIийи терефрихъай къалурзава: адаз шаирдин гьакъикъи лишанар ва жанлу суьрет, шииратдин тIебии чинар, халкьдин философия, михьи чIал, абур кхьей касдин къамат аквазва.
Профессор Гь.Гашарова Н.Абдулгьамидован сад лагьай ктабдиз ганвай къимет рикIел хкин: “Эминакай лагьанвай цIийи гаф я”. Дагъустандин мектебра, педтехникумра ва университетра муаллимривай лезги литературадин тарсара и кIвалахрикай гегьеншдиз менфят къачуз жеда.
Мад са алава: алимди чIугунвай зегьмет — Етим Эминакай илимдин вини дережада аваз акъуднавай ктабар — кьакьан тIварариз ва дережайриз, РД-дин Гьукуматдин чIехи пишкешдиз лайихлуди хьанва.
Гьаким Къурбан,
филологиядин илимрин доктор
