Шариф Шагьмарданован — 75 йис

Лезги чили бажарагъ, алакьунар авай рухваярни рушар гзаф гана. Чахъ халкьдин тIвар виниз хкажай, хкаждай кьегьалар — алимарни муаллимар, спортсменарни артистар, скульпторарни художникар тIимил авач. Бубайрин крар несилри давамарун уьмуьрдин къанун я. Уьмуьрда гьар са инсандихъ вичин рехъ, жигъир, кьисмет ава. Инсандин уьмуьр  датIана виликди гьерекатзавай гурлу вацIуз ухшар я. Якъин са кар мадни ава — дурумлу зегьметди инсандиз кьакьан кукIушриз хкаж жез куьмекда. Къенин чи макъаладин игитни — художник ва скульптор,  ДАССР-дин искусствойрин лайихлу деятель, РФ-дин лайихлу художник, Да­гъустан Республикадин халкьдин художник, хейлин шабагьрин, премийрин сагьиб, живописдин, портретрин ва 20-далай виниз монументрин автор  Шариф  Шагьмарданович  Шагьмарданов  искусстводин кьа­кьан кукIу­шар вичин гьа­къисагъ зегьметдалди муьтIуь­гъариз алакьнавай кас я. Адан ­кIва­лахар чи уьлкведилай къецени машгьур я. Са шумуд варз идалай вилик ам Россиядин худо­жествойрин академиядин (РАХ) ­академиквилин виниз тир тIварцIиз лайихлу хьана. Зун ягъалмиш туш­тIа, Да­гъустанда РАХ-дин академиквилин тIвар къачунвай кас мад авач…

Ш.Шагьмарданов 1947-йисан 5-октябрдиз Ахцегьа дидедиз хьана. Абурун кIвал алай чархун кьилелай акьван гуьрчег панорама экIя жезвай хьи, ада Шариф Шагьмарданован рикIе уьмуьрлух чка кьурди якъин­ я. 1951-йисуз Шагьмардановрин хизан — Махачкъаладиз, 2000-йисара Санкт-Петербургдиз куьч хьайилани, ада хайи макандихъ галаз ала­къа садрани квадарнач. А алакъади яратмишдай къуват артухариз, руьгьдин къуват лигимариз куьмекайди хиве кьазва ада. Гьар йисуз гатун вири варцар Ахцегьа акъудунини и кардин гьакъиндай шагьидвалзава. ЦIини ада хайи маканда хейлин эскизар арадал гъана.

1966-йисуз Махачкъалада М.Жемалан тIварунихъ галай художественный училище агалкьунралди акьалтIарай жегьил Ленинградда И.Репинан тIварунихъ галай  жи­вописдин, скульптурадин ва архитектурадин институтдиз гьахьзава. 1972-йисалди СССР-дин халкьдин художник, профессор А.А.Мыльникован монументар гьазурдай мастерскойда тежриба къачуна. Инаг адан устадвал мадни мягькемардай чатуз элкъвена. Махачкъалада адаз тарсар гайи бажарагълу муаллимрин — А.Марковскаядин, А.Гегомянан, Д.Большакован кар ина давамарна. Чи ватанэгьлиди вични кье­тIен устадвилин сагьиб тирди субутзавай — “Дагъустандин дишегьлияр” тIвар алаз кхьенвай дипломдин кIвалахдиз виниз тир къимет гунини и жигьетдай шагьидвалзава.

Сифтегьан бегьерар

Вуз акьалтIарайдалай кьулухъ Шариф Шагьмарданова ДГПУ-да художественно-графический факультетдин декан яз кIва­лахна. 1975-йисуз ам СССР-дин художникрин Союздиз кьа­булна. Дагъустандин искусствойрин хиле чи ватанэгьлиди активный кIвалах кьиле тухвана: ам Да­гъустандин художникрин Со­юздин жавабдар секретарвиле, худсоветдин (са шу­муд­ра), гьакIни распределительный комиссиядин председателвиле, Россиядин Кьиб­лепатан выставкайрин ко­миссиядин, монументрин искусстводай экспертрин комиссиядин членвиле (кьве сеферда) хкяна. КIвалахда и чIавуз къалурай агалкьунрай Ш.Шагьмарданов Дагъустандин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамотадиз лайихлу жезва.

Ш.Шагьмарданован гъиликай хкатай сифтегьан кIвалахри — Да­гъустандин госуниверситетдин актовый зал безетмишай “Илимдин алемда” лишандик кваз гьазурнавай роспись ва Дербентдин кьилин майдан яргъал йисара гуьрчегарай “Советрин власть патал” мозаикадин панноди адаз сифтегьан бегье­рар гъана: ам Дагъустандин Гь.ЦIа­дасадин тIварунихъ галай госпремиядин лауреатвилин, са шумуд выставка тешкилунай, монументар арадал гъунай къалурай бажарагълувиляй ДАССР-дин искусствойрин лайихлу деятель лагьай тIва­рариз ва СССР-дин художникрин Союздин гьуьрметдин грамотадиз лайихлу хьана. “Дагъустанди — БАМ-диз” ракьукай туь­кIуьр­навай скульптурадин композицияди Байкало-Амурский магистралдин Кунерма станциядин вокзалдин дараматдин фасаддал чка кьунва.

Къенин юкъуз адан гъиликай хкатай памятникри, Махачкъалада, Дербентда хьиз, ЦIийи Макьарални, Агъа СтIалдални… чпин лайихлу чкаяр кьунва.

“Зи йисар — зи девлет”

Чи ватанэгьлиди хиве кьазвайвал, уьмуьрда яратмишунрин жигьетдай гьи вахт иллаки бегьерлуди, гьи эсер виридалайни кьетIенди яз гьисабза­ва­тIа лугьун ам патал регьят кар туш. Паталай килигзавайдаз хъсан аквада лугьуда­тIа­ни, и рекьяй чунни кIеве гьатна. ГьикI хьи, адан уьмуьрдин йисар гьарма сад са жуьреда рикIел аламукьдай ва­къиай­рал­ди, шабагьралди, гьа гьисабдай яз тIва­рар (абурукай бязибур винидихъ къейднава) гуналдини тафаватлу жезва. Абурал чи ватанэгьлидиз РАХ-дин (2009-йис), Санкт-Петербургдин художникрин союздин юбилейдин (2010-йис)  къизилдин медалар гайи, адакай “Алай аямдин скульптура Юнеско-Аполлон” международный кон­курсдин лауреат (2011-йис), РФ-дин лайихлу художниквилин тIвар­цIин (2017-йис) сагьиб хьайи — и ша­багь адав Санкт-Петербургдин губернатор, алай вахтунда РФ-дин ФС-дин Фе­дерациядин Советдин Пред­седатель В.Матвиенкоди вахканай — ­йи­­сарни алава хъийиз кIан­зава. Санкт­-Петербургда РАО-дин Смоль­ный институтдин алимрин советдал Ш.Шагьмардановаз “Леонардо да Винчи” медаль гайи 2015-йисни рикIел хквезва. ООН-дин патав гвай шабагьрин ва премийрин ре­кьяй Европадин комитетдин къарардалди ихьтин агалкьуниз чи ватанэгьли  изобразительный искусстводин хиле дуьньядин сообществодин вилик кьетIен лайихлувилерай, машгьурвал къазанмишай эсерар яратмишунай лайихлу жезва. Гьа и йисуз Санкт-Петербургда ада кьве монументдин винел кIвалах куьтягьна, абур кьведни къадим Дербентда эцигна: “Дидедин гъам” — Баркаллувилин багъда,  “1-Пётрдин кIвал-музей” комплексдин вилик. Гьа икI гьар са йисакай лугьуз жеда.

“Ватан хуьзвай аскер”

2006-йисан декабрдин вацра Дагъларин уьлкведин меркезда, “Аэропорт — Махачкъала” шегьредин патав “Ватан хуьзвай аскер” (“Защитник Отечества”) памятник-монумент эцигзавай вахт зи рикIел хквезва. Зурба постаментдал хкажнавай зурба скульптура акур кас та­жуб тахьана бажагьат амукьнай. Захъ галаз суьгь­бет­за­вай касди ла­гьай гафарни къе хьиз рикIел алама: “Аллагьди икьван еке бажарагълувал ганвай кас бахтаварди я. Адан тIвар садрани квахьдач. Яраб ам гьи уьлкведай, гьи миллет­дикай ятIа?” “Ам лезги, адан тIвар­ни­ Шариф Шагьмарданов я. Адахъ фикир желбдай эсерар, еке скульп­тураяр садни кьвед авач. Ам живописдал, инсанрин портретар чIугу­нални машгъул я”, — жаваб ганай за.

Агъзур йисарин тарихди ша­гьид­валзавайвал, Дагъустандин халкьари чпи чпихъ галаз дявеяр садрани тухвайди туш, стхавилин иви садрани экъичнач, амма гьамиша, са хизан хьиз, къецепатан душманрихъ галаз дяведиз экъечIна. Дагъустандихъ стратегиядин жигьетдай виликан вахтарани еке метлеб авай. Инай Ипекдин ЧIехи рехъ фенвай — Кеферпад Кьибледихъ, Рагъ­экъечI­дай пад Рагъ­акIидай патахъ гал­кIур­завай. Чи республикадилай мулкара вил тунвай тIимилбуру цIар илитI­нач — монголрини татарри, Тимурани Надир шагьдин геллегьри гьи­кьван чи чилер кIвачикай авуна! Абурухъ галаз женгиниз экъечIай чи ата-бубайрикай игитвилин риваятар ама. Абура зурба балкIандал алай атлу халкьдин садвал ва къуват къалурзавай ярж яз гьатнава. Скульптурадин устад Шариф Шагьмарданова игитрин къаматар цIийи кIалубда тунва, абуруз бахшна, вичин эсер яратмишнава. Ада неинки XX асирда чи уьлкве Ватандин ЧIе­хи дяведа фашистрикай азад авур аскеррин, гьакI республикадал меж­дународный террористрин кIва­тIалри гьужумайла, кьегьалвилер къалурай ва къенин юкъузни Ватан хуьнин женгина сифтегьан жергейра авай кьегьалрин къа­матар къалурзава. Са гафуналди, бал­кIан­дал алай атлу монументдалди — Ватан хуьзвай аскердин умумиламишнавай къаматдалди — авторди дурумлувал ва жуьрэтлувал, гележегдин умудлувал къалурзава. Академик Ю.Павлова лагьайвал, “ихьтин гегьеншвал (размах) ва динамика авай памятник анжах виниз тир дережада лув гуз жезвай художникдилай арадал гъиз алакьда”.

РикIел хкин: “Ватан хуьзвай аскер” 12 метр алай монумент, художественный рекьяй адан лайихлувилериз пешекарри виниз тир къимет гун яз, Россиядин виридалайни хъсан эсеррин къизилдин фондуна гьатнава. И скульптурадай Ш.Шагьмарданов Имам Шамилан къизилдин чIехи медалдизни лайихлу хьана.

Кьарай авачирди

Яратмишунрал машгъул ксариз сугъулвалдай вахт авач. Абуруз кьарай, секинвални чидач. Абур да­тIана са квел ятIани машгъул хьана кIанда. Гьа им абуру ял ягъунин, уьмуьрдин къайда я. Шариф Шагьмардановичазни секинвал чидач. Хайи макан чаз гьар садаз руьгьдин къуват гузвай чка я — художник­ризни, скульпторризни, алимризни, муаллимризни… Шариф Шагьмарданович патални гьакI я. Ахцегьиз хтай вахтунда адаз хуьруьн ял ядай багъ инсанар авачиз, ичIи яз акуна. Багъда хъсан шартIар тешкилнава, амма чими вахтунда аялривай, яшлубурувай ана ял ягъиз жезвачир. Ада вуч авунатIа чидани? Вич хтай гьа сифте юкъуз ада хуьруьн администрациядиз хабар гузва. Администрацияди адан ихтиярда вугузва — кран, чIехи машин. ВацIун кьерера къекъвена, Шариф Шагьмардановича къванер кIватI­на, са шумуд тонн ял ядай багъдиз хканва. Гила абурукай устаддин гьунарлу гъилери вуч туькIуьрдатIа вахтуни къалурда.

Кьарай авачирди — ваъ, хайи ва­тандихъ, гележегдихъ рикI кузвай кас тирди лугьуз кIанзава заз  Шариф Шагьмарданович (гаф кватай чкадал хълагьин, Кеферпатан меркездай и сеферда ада вичи кIелай, СтIал Сулейманан тIварунихъ га­лай­ школадиз шаирдин бюст хканва).

Ш.Шагьмарданова алай вахтунда Санкт-Петербургда РАО-дин Смольный институтдин изобразительный искусстводин кафедрадин профессор, тIебии илимрин Европадин академиядин академик яз, академический живописдай, гъили чIугун­вай шикилдай (рисунок), композициядай тарсар гузва. Адан студентри гьар йисуз художественный выставкайра ва конкурсра иштиракзава. Ял ягъуникай ада фикирни ийиз­вач. Ам кIвалах­дин яцIа ава, ри­кIик квай крарни гзаф я. Вичин тIем акакьдайбурни, акакь тийидайбурни авайди хиве кьазва ада. Чир хьайивал, Шариф Шагьмардановичаз вичин художественный ктаб акъудиз кIан­зава. Амма гьелелиг спонсор авач. Чун умудлу я хьи, и карди чи ватанэгьлидин рикI сефилардач. Уьмуьрдин лишанлу ва­къиадин сергьятра аваз ахьтин ктаб акъуддай мумкинвал гун, заз чиз, ам патал виридалайни хъсан пишкеш жеда. Юбилярдиз вуч кIан­заватIа, виликамаз чир хьунихъни тIимил важиблувал авач.

“Лезги газетдин” редакциядин коллективди  Шариф  Шагьмардановичаз  уьмуьрдин баркаллу юбилей рикIин сидкьидай мубаракзава, адахъ чандин мягькем сагъвал, руьгьдин къуватар хьун ал­хиш­зава.­

Рагнеда Рамалданова