Тербиядин месэлайрай

—  Зи рушаз сакIани школадиз физ кIанза­вач. Им анжах сад лагьай класс я эхир. Гележегда гьикI жеда? — вичин дердийрикай суьгьбетна заз са танишда. — И кардин вилик пад гьикI кьадатIа, заз чидач…

Гьакъи­къатдани, гзаф аялар школадиз ашкъи авачиз физва. Эгер аялдихъ гуьгьуьл­ авачтIа, ам адетдиндалай фад галатзаватIа, школадикай кагьулдаказ рахазватIа, диде-бубайри и кардиз фикир гун лазим я. Аялриз­ школадиз физ кIан тахьунихъ са жерге себе­бар ава. Агъадихъ галай меслятар кьилиз акъу­дуни квез и месэла алудиз куьмекда.

КичIевал ва къалабулух акатун. Бязи вахтара аялри кIваливай къакъатун къалабулух кваз гьиссзава… Школадиз физвай сифте йикъара аял аниз рекье тунин тегьердал кьетIен гуьзчивал тухвана кIанда. “Гьелелиг хъсан сят хьурай. Тарсар куьтягь хьайи­ла, за вун хутахда” гафарин ван хьайи аялдин инанмишвал мягькем жеда. Идаз акси яз “кичIе жемир, эгер герек хьайитIа, зун са 10 декьикьадилай ви гуьгъуьниз къведа” гафари аял шаклувилик кутада.

Зи танишда заз ихьтин са дуьшуьшдикай суьгьбетна. Яслидиз ва аялрин бахчадиз садрани тефей адан руша вич школада къулайсуздаказ гьиссзавай. Ада диде ахъайзавачир ва адавай вич гуьзетиз дегьлизда акъвазун тIалабзавай. Ахпа аялди вич, азарлу хьанва лугьуз, кIвале тунин патахъай минет ийиз эгечI­на… Эгер муаллим кар чидай, аялрив ди­къетлудаказ эгечIзавай кас туширтIа, и дуьшуьш квелди куьтягь жедайтIа, садазни чидачир. Адалай аял школадал ашукьариз алакьна. Алай вахтунда ам лап хъсандиз кIелзавай аялрин жергеда ава.

Квевай аялдиз адак къалабулух кутазвай гьаларай экъечIунин карда куьмек гуз жеда (доскадив акъвазна, жаваб гун ва я гуьз­чивал­дай кIвалах). И мураддалди аялар кIва­ле амаз гьазурна кIанда. Еке тапшуругъар­ че­тинбур яз акун тавун патал абур тамамариз регьят куьлуьбуруз пай ая. “Завай вири жеда” лу­г­ьуз хьун патал аялдин инанмишвал артухара.

Текдаказ амукьун. Бязи аялри чпиз дустар четиндаказ жагъурзава ва идакди школада чеб текдиз гьиссзава. Эгер куь аял гьамиша текдаказ акъвазиз хьайитIа, вич машгьурди яз къалурун патал гвай затIар масадбуруз пайзаватIа ва я классдихъ галаз санал тахьун патал вич азарлу яз къалуриз хьайи­тIа, квевай и кар кьатIуз жеда. Диде-бубайривай аялдиз вичи гележегда са класс­да кIелдайбурухъ галаз танишаруналди дустар жагъуриз куьмек гуз алакьда. Аялрин дуствилин тереф хуьх.

Бязи аялри чеб дикъетсуздаказ амукьзавайвиляй школада сугъулдиз, текдиз гьисс­зава. И дуьшуьшда муаллимдивай куь аялди классдин серенжемра ва конкурсра иштиракдайвал авун тIалаба. Адавай тамамариз четинбур тушир са гьихьтин ятIани тапшуругъарни гуз жеда, герек аялди вичин метлеблувал гьисс ийин.

Хулиганар.  Ахьтин дуьшуьшар жеда хьи, аялдиз школадиз физ кичIе я, вучиз лагьай­тIа, ам вичелай чIехи ва къуватлу гадайри инжиклу ийизва. Ихьтин гьерекатриз аялдивай жаваб гун истемишуни бязи дуьшуьшра куьмекзавач. ГъвечIи яшда авай школьникри чпин четинвилерикай чарасуз яз муаллимдиз ахъайна кIанда. Юкьван школада аялар юлдашрихъ галаз санал хьана, хулиганрин кIеретIар кIватI жезвай чкайривай кьил къа­къудна кIанда. Аялдивай вичивай вични надинж аялрикай хуьз жеда. И мураддалди абуруз надинж аялрихъ галаз гьуьжетрикай кьил къакъудиз чира. Къуй куь аялдин парталар акьван къулайбур ва дамах гвайбур тахьурай. Школадиз фидайла, адав багьа игрушкаяр ва школадиз талукь маса шейэр вугумир, гьикI лагьайтIа, и карди адан таяр-туьшерин фикир желбун мумкин я.

Аялдин сагъламвилиз фикир це. Бязи вахтара аялдин четинвилер адан сагъламвилихъ, месела, адан вилерин зайиф ишигъдихъ ва япариз хъсандиз ван тахьунихъ галаз алакъа­лу я. Муаллимри ва диде-бубайри ла­гьайтIа, и кардал гьатта шакни гъизвач. Ихьтин аялри а кар гьиссзава хьи, гьикьван чалишмиш хьайи­тIани, чпивай хъсандиз кIе­лиз жедач. И кардикди абуруз школа къвердавай такIан жезва. Зи танишдан аялди гьамиша хъсандиз­ кIелзавай ва ам сад лагьай партадихъ ацукьнавай. Амма вад лагьай классдиз акъатайла ва математикадин муал­лим дегиш хьайила, ада аялар цIийи жуьреда ацукьарна ва аял сифте сеферда яз эхиримжи партадихъ ацукьуниз мажбур хьана. И вахтунда адан вилерин ишигъни агъуз аватна. Адавай доскадал кхьенвайди кIелиз жезвачир. Эхирни предметдиз авай адан итиж квахьна. Гьа икI, сифте “пу­дар”, ахпа “кьведар” пайда хьана. Са сеферда, муаллимди туьнбуьгь авунин­ нетижада ам сад лагьай пар­тадихъ ацукьарна. И йикъалай вири дегиш хьана. Аялди тарсарай анжах “вадар” къачузвай.

Вилерин ишигъдиз талукь месэлаяр мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва. Эгер аялди кIелзавай вахтунда са вил акьалзаватIа, ам ктабдиз кьадарсуз агъуз хьана килигза­ватIа, адан вилерикай цIар квахьзаватIа, кьил элкъвезватIа, адан вилер квазватIа, диде-бубайри и кардал фикир желбун ва ам духтурдин патав тухун лазим я. Бязи тарсарай агакь тийизвай ученикриз муаллимди лугьузвай гафарин ван писдаказ къвезва. Эгер куьне и кар кьатIайтIа, аялдин япар духтурдиз къалура.

Гзаф дуьшуьшра сагъламвал хъсан тушир аялрик еке къалабулух акатзава. Абуру­вай чпиз ганвай тапшуругъар тамамариз жезвач. Муаллимрин туьгьметризни абуру фикир гузвач. Ихьтин аялривай лап асант крарни рикIел хуьз жезвач: жуван телефондин нумра, алфавит ва я чпиз кIелай гьикая. Эгер аялдихъ ихьтин четинвилер аватIа, энгел тавуна, ам медицинадин рекьяй ахтармишна кIанда.

Муаллимрихъ галаз арадал къвезвай месэлаяр. Сир туш хьи, аялдин ва муаллимдин арада рафтарвилерилай хейлин дуьшуьшра аял санлай школадив эгечIзавай тегьерни аслу я. Ингье гьавиляй муаллимдихъ галаз гьуьжетди аялдиз школа такIана­рун мумкин я. Муаллим “гьахъсузди” ва “ажугълуди” я лугьуз, ада гьамиша шика­ят­за­­ватIа, вуч ийин? Бязи вахтара и месэла гья­лиз регьят я. Тарсарилай кьулухъ классдиз атана, пудани санал суьгьбет ая. Маса дуьшуьшра мадни кьетIи серенжемар кьабулун герек я. Месела, аял маса классда ва я гьатта маса школада тун. Тарсар гунин сифтегьан­ девирда муаллимдин кесерлувал акьван кьакьанди я хьи, аялди адан патай гьахъсузвал коллектив дегишарунилай заландиз кьабулзава.

РикIел хуьн лазим я хьи, аялриз диде-бу­баяр муаллимдиз акси гьикI акъвазардатIа чи­да. Гьавиляй, эгер куь аялди муаллимар ви­чив школада гьахъсуздаказ эгечIзавай­дакай суьгьбет ийиз хьайитIа, адан вири гафар­ гьахълубур яз гьисабмир. Гьакъикъат чирун патал, школадиз фена, муаллимдихъ, класс­дин руководителдихъ ва я директордихъ галаз суьгьбет ая. Аялдиз вучиз школа кIан­завачтIа, куьн гъавурда акьунмазди, мумкин я, куьне и месэла гьялунин рехъ жа­гъур­да.

Нариман Мамедов,

журналист-педагог, РД-дин культурадин лайихлу работник