Гатукай гаф

Ингье гатун юкь алукьнава. Йикъар яргъи, йифер куьруь, виридалайни чими вахт. Гад парабуруз ял ягъунин тIатIилрин ва я рухсатрин вяде я. Хейлин аялри гатун лагерра ял язава. Мектебра кардик кутунвай ял ядай кIвалерни тIимил туш.

Гату гьам аялрин, гьам яшлубурун (диде-бубайрин) вилик хейлин лап важиблу месэлаяр эцигзава. Мектебар цIийи кIелунин йисаз гьазурунни важиблу месэла я.

Гад агудун, чуьллера, салара, багълара агакьнавай бегьерар вахтунда кIватIун мадни чIехи везифайрик акатзава. И чIавуз аяларни чIехибурулай кьулухъ акъваззавач. Дагълух хуьрера, месела, Хине, Фия, Къурушдал, масанра жегьилри чпин яшлу чубанарни малдарар эвеззава.

Эхь, гад гьарай я лугьузва. Гатун са йикъа хъуьтIуьн варз тухарзавайди чи халкьдин камаллу махарани мисалра къейднава. Гатукай камаллу гзаф мисалар ава. Гад гарув вугумир, яни вахт гьавайда ракъурмир, гатун бегьерар пуч хьун мумкин я. Гатуз ксайди хъуьтIуьз шехьда лугьузва. Куьз лагьайтIа, гатуз тавур крар хъуьтIуьз ахгакьариз жедач…

Гьуьрметлу дустар! Аквазва хьи, чи вилик гатун гзаф везифаяр ква. Яни ялни ягъиз, асул везифаярни тамамарна кIанзава.

Хъсандиз ял ягъун хъсан зегьмет чIугун галачиз жедайди туш. Рагъни, чимни, ядни, михьи гьавани, къацу яйлахарни, мублагь тамар — багъларни чи сирдашар, дустар тирдал шак алач. Абурукай хийирлудаказ менфят къачуз чир жен… И чинин материалрини гьа кар субутзава.

_________________________________________________________________________

КьуьтI — кьуьруьтI

(Мах)

Гатун вахтунда тамун яхадай авахьзавай къарасуди руьгьдиз нуш тагудай чан алай затI бажагьат жеда. Зунни са сеферда жуван хтул галаз и сериндик ацукьнавайла, и кардин шагьид хьана. Лап гьа патавай хьиз кьакьан аршдиз кьил хкажнавай къавах тарцин хилел са къушра (чинра адаз Цавяр лугьуда) вичин жуьреда мани лугьузва:

КьуьтI-кьуьруьтI! Вягъ-вягъ!

КьуьтI-кьуьруьтI! Вягъ-вягъ!

Гатун цIиг я — фад къарагъ!

Къаршиламиш куьне рагъ!..

Къушран и маниди зи хтулдизни лезет гана.

— Я буба, къушариз чIалар чидани?

— ГьикI мегер! Ингье. Яб це! Цавярди — датIана кьакьанра лув гудай­ къушра, гатун лезет къачу, чан сагълам ая лугьуз, мани язава.

— Цавярди заз са махни ахъайна, — хтулдин фикир желбна за. Вилер мадни хци хьана, ам махунин суьгьуьрда гьатна.

— КьуьтI-кьуьруьтI я зун. Цавун къуш ятIа­ни, за жуван муг чилин къа­­­­лин кул-кусра ийида. АкI, анив са жуьрединни вагьшидивай агатиз тежен. Ихьтин муг гарариз, марфаризни ачух жедач. Ам винелай къалин пешери кIевзава. Анжах чиляй гъуьлягъ, я тахьайтIа, ма­са вагьши (чакъал, сикI, машах) агат та­вуртIа, са­­дазни ахьтин муг алай чка чир же­дач. Шарагар чIехи хьайила, абурун муг и кьакьан тарар я. Зани шад­­виляй жуван манидал илигда:

КьуьтI-кьуьруьтI! Вягъ-вягъ!

ТIимил ксус! Фад къарагъ,

Нуш хьурай квез гатун рагъ!

Гьар са бала хьурай сагъ!..

Амма чи балайрин геле къе­къвезвай зулумкарар, нефс къати иблисар тIимил туш. Абурал къаравулвал тухун тавуртIа, иблисри чпин иблис крар кьилиз акъудда.

Са сеферда, зи манийрихъ яб акализ, яру СикI къведа. АкI зи тарифарда хьи, гьатта вичиз зи балайрихъ галазни шадвал ийиз кIан-зава лугьуда.

СикIрен фендигарвиликай заз хабар авайди я. Ви тарифна, вав гвай фуни къакъудда иблисди.

За адаз зи балаяр яшамиш жезвай чка, яни гьиниз къведатIа ла­гьа­на. Зи къуншидал алай кьуь­гъуьр­дин муг къалурна. Кьуьгъуьр­ни СикI къведайдакай хабардарна, чи шарагрихъ галаз шадвилер ийиз кIанзава лагьана.

Кьуьгъуьр СикI къаршиламишиз гьазур хьана. Зани вилив хуьзвай.

Агатда СикI са экуьнахъ, парабур ксана амайла, вичин фикирдай зи шарагар авай мукав. Твада кIуф къалин цацарин кул-кусда — ана, ви­чин цацар — хьелер хкажна, элкъвей кIватIуниз ухшамиш кьуьгъуьр жеда!

СикIрен кIуф акI ивиламиш же­да хьи, фа­къирдиз фир-тефир чка дар хьана. Хкадарна кьулухъди, алукьда далудихъди жикIидин цацарал. И кардини адан иштягьар квадарна. Катда СикI кьил туькI­вейвал.

Гьалтда адал салай хквезвай чапрас къуьр.

— ГьикI хьана, СикI-СеркIвер хала? Мереяр гзаф тIуьрди хьиз я хьи?

КIуфукай яру миже кIвахь­зава…

— Эй бахтавар! Ваз квекай хабар ава. Мереяр тIуьнайтIа низ къайгъу тир. КьуьтI-кьуь­руьтI лугьудай лутуди алдатмишна зун. Вичин муг я лагьана, кьуьгъуьрдин муг къалурна. Ингье за тIуьр мереяр…

— Бес гьамиша вуна ийидани лутувал? Ви амалри бизар тавурди и тамара аматIа?.. Чарадан кIва­лер чIурунин, чуьнуьхунрин эхир гьихьтинди ятIа, чир хьухь!…

КьуьтI-кьуруьтI сагърай. Гъве­чIи нуькI ятIани, ам валай акьуллу хьана!..

Ингье, хтул, гьихьтин мах КьуьтI-­кьуьруьтIа заз ахъайнатIа…

— Вунни суьгьуьрчи я, буба. Къушаринни ничхиррин, векьер-кьаларин чIалар чида.

— Гьахъ я, бубад какул! Ихьтин къалин тамун яхада, ихьтин михьи къарасудал тIебиат­дин чIалар вазни чир жеда. Чир тавун айиб я. Чунни чи тIебиат сад хьун, сад-садан гъавур­да акьун лазим я. Чна — тIе-биат, тIебиатди чун хуьзва…

Мерд Али

______________________________________________________________________

Квез чидани?

ТIебиат хуьн патал…

Чун элкъуьрна  кьунвай алемда, инсанриз­ хабар авазни, авачизни, хейлин набататар, гьайванар, къушар, гьашаратар, балу­гъар­ къвер­­давай тIимил жезва. Бязибурун тIва­рар­ни, лап кьитбур ва надирбур яз, тIе­биат хуьнин­ Яру ктабда гьатнава. Абур ягъунал, терг аву­нал­ къа­нун-къайдадалди къадагъа эцигнава. ЯтIани…

Месела, чи патара, Самурдин тама, хейлин тарарин жинсер квахьнава, парабур квахьунин цIарцIел ала. Гьавиляй Самурдин там саламат­диз хуьн патал махсус серенже­мар кьабулзава­. Тарарар, кул-кусар атIун, кун, терг авун акъ­ва­зарнава, цIийи къелемлухар арадал гъизва.

Гьа тегьерда къушарин, тамун гьайванрин, балугърин алемни хуьн патал кьилдин къанунар ва серенжемар кардик кутунва.­

Алай вахтунда Самурдин там Вирироссиядин метлеб авай милли паркуниз элкъуьрнава. Анаг туристар, мугьманар­, аялрин яшлубур патал ял ядай, сиягьатдай лап къулай чка я. Анжах къадирлувилелди эгечIна кIанда. ИчIи пакетарни птулкаяр, ханвай къапарни кIа­расар таз-ваъ. Тама цIаяр хъу­вун­ генани хаталу ва  зиянлу кар я.

Дуьньядал аламатдин чкаяр, гьакьван кьит гьайванарни къушар гзаф ала.

Месела, Китайдин пандаяр-чпел къиметлу хам алай север — хуьн патал махсус фермаяр арадал гъанва.

* * *

Чина Амурдин пеленг хуьнин кар государстводин милли проектрикай сад я. Абурал гъуьрч авунал кIевелай къадагъа эцигнава.

* * *

Каспий гьуьле бекре ва къизил балугърин жинсер лап тIимил хьуниз килигна, абур артухардай махсус заводар (балугърин шарагар артухариз, гьуьлуьз ахъайдай) кардик кутунва. Ахьтин завод чи пата Приморский хуьруьн патав фадлай кардик ква…

* * *

ТIебиатда кьуразвай гьуьлер, вирер, вацIарни малум я. Дагъустандин мулкунални “Суходол”, “Сухая балка” ва маса тIварар алай ва­цIар алайди чи республикадин географиядин картадай чириз жеда.

Эхиримжи вахтара дагълара муркIар, живер тIимил хьуникди кьурана, квахьнавай хейлин булахар ава. Им лагьай гаф я хьи, чун чи булахривни лап къадирлувилелди эгечIун лазим я. Абур уьленривни хьирхьамрив, зирзибилрив вугун гзаф зарарлу кар тирди чир жен.

* * *

Чи хуьрера асирра чIехи бубайри “пIирен там”, “вакьфадин багъ”, “незуьрдин бахча” ва маса тIварар алаз, хуьз хьайи тамаринни кул-кусрин гапIалар тIимил гьалтзавач.

Амма бязи цIийи варлуйри, тIе­биатдин гуьзелвал хуьнин везифа рикIелай алатна, гьа гъвечIи гапIа­ларни терг ийиз, анрал чпиз хийир гъидай “махсус кIвалер”, тавханаяр хкажиз алахъзавай чкаяр пара жезва. Квахьзава къадимлу тамар, бахчаяр, тарар.

Амма гележег сагъламди, гуьр­чегди, девлетлуди хьун патал ихь­тин чкаяр хуьдай серенжемар мадни гужлу авуна кIанзава.

ТIебиатдин алем аялрин алем хьиз я. Гьикьван абур къуватлу хьайитIа, вири уьмуьр къуватлуди жедайдал шак алач.

“Вири чириз кIанибурун энциклопедиядай”

_________________________________________________

Галукьайла ракъин нур

 

Яваш-яваш хуьрелай

Йифен перде алатна.

Ярар яна дагълариз,

Ракъин нурар акъатна.

 

Ачух хьана цавун тагъ,

ЭкъечIайла экуь рагъ,

Шад, хуррам я бахча, багъ,

Галукьайла ракъин нур.

 

Цавун аршдиз тамашна,

Лекьре вилер агажна,

Цуькведи кьил хкажна,

Галукьайла ракъин нур.

 

Анжах ама са Садикь,

Къарагъ тийиз айвандик,

Кьил кутуна яргъандик,

Галукьайла ракъин нур.

 

Хатурлу къуншияр

 

ЧукIул сухна халидиз,

Къарагъна Шабан.

Эвер гана Алидиз —

Къуншидиз кIубан.

 

Теклифзава хали нез,

Ша, дуст, чи кIвализ.

Ихьтин чаз нямет гайи

Аферин чилиз!

 

Хатурлу дустар хьунухь

Хуш къведа рикIиз.

Сада-садаз куьмек гун

Къуншийри чпиз.

 

КIута герек хьайила,

КIута гузва Алидиз,

Багъда ичер кIватIдайла,

Куьмек гузва къуншидиз.

 

Кьведа санал чирзава

Гьамиша тарсар.

Шабан, Али — къуншияр,

Я кIеви дустар.

 

За куьмекзава

 

Къарагъна фад пакамахъ,

Физзарядка ийида.

Сагълам хьун патал беден

Къайи целди чуьхуьда.

Куьмек гуда дидедиз,

Булахдилай яд гъида.

Ахпа фена за сала

Бубадиз куьмек гуда.

Къацу, чIехи чичIекар,

Лацу, элкъвей келемар,

Афниярни халияр,

Тазаз кутур къелемар,

Пурпу ийиз, яд гуда…

Акунмазди зи кIвалах,

Буба гзаф шад жеда,

Заз аферин лугьуда.

Даниял  Мегьамедов

_____________________________________________

Имуча-муча?..

 

Имуча-муча, муч халича:

КIвачер чиле акIурна,

Са чкадал акъвазнава.

Гъилер хкажна цавуз,

Аллагьдивай дадзава?

* * *

Имуча-муча, муч халича:

Бустан адан ватан я,

Гьар хуьрекдин мугьман я.

Михьиз кьурла гъилерал —

Накъвар гъида вилерал.

* * *

Имуча — муча, муч халича:

Иви квай яру тан

ЧIехи жеда накьвада.

Вичиз хабар аватIа?..

Чуру жеда гьавада.

* * *

Имуча-муча, муч халича:

ЯхцIур къат либас алай

Са руш ава тахтуна.

Адан пекер Къизбеса,

Сад-сад вири хутIунна.

Ибур гьихьтин либасар?

Я рапунин цвал алач,

Яни са дуьгме галач…

* * *

Имуча — муча, муч халича:

Цил цана тарцин пуна,

ЭкъечIдайла дамахна.

ЧIехи жердавай тарциз

Аруш жез-жез акьахна.

* * *

Имуча-муча, муч халича:

Им гьихьтин къуш я? Чилин

КIаник хада какаяр.

Дувулдикай ахъайда

Вичиз ухшар балаяр…

Жалал Багъираштул