Куьре гьич садрани ханлух хьайиди туш. 1791-йисалди Куьре лезгийрин азад жемиятрин мулк тир. Амма Дагъустандин тарихда азад жемиятрин союздин чкадал лезгийрал ханлухдиз талукь дегишвилер кухтунвай тарих илитIзава.
Куьре (Куьра, Кюра, Кура) — VII асирда арабрин гьужумрин нетижада кьве патал (Ширван ва Лакз) пай хьайи Кавказдин Албаниядин кефердинни рагъакIидай пата авай лезгийрин гзаф кьадар азад жемиятрикай ибарат вилаят (область). Къейд ийин хьи, пехлевийрин пачагьрин тухумдин арада “Лакз” яз машгьур хьайи гьукуматдин тIварар арабрин авторрин кIвалахра — “Лакзан”, грекрин — “Лекия” (лекрин/легрин/лезгийрин уьлкве) яз гьалтзава. Куьре Лакзандин мулкарал экIя хьанвай. Урусатдин машгьур тарихчи П.Буткова и вилаятдикай икI лагьанва: “Лезгияр яшамиш жезвай Куьре ва я Кура вилаят Табасарандин ва Къубадин мулкарин арада дагълара ава” (П.Г.Бутков “Кавказдин цIийи тарих патал 1722-1803-йисариз талукь материалар”).
“…Кура ва я Куьре, Кавказдин живеди кьунвай дагъларин цIиргъинилай гатIунна, Гургели ва Самур вацIарин арада Кеферпатан Дагъустан галай патахъ экIя хьанва. Кеферпата — Табасарандин, шаркь пата — Дагъустандин, кьиблепата — Къубадин, Ахцегьрин, Рутулрин мулкарихъ галаз сергьятдал ала. РагъакIидай пата элкъвена Кавказдин дагълари кьунва…” (Ф.Ф.Симонович “Кьиблепатан Дагъустандин шикил”, 1796-йис).
“Куьре вилаятдин вири агьалийрин кьадар 10 агъзур кьван жедач, амма абур хъсандиз балкIанар гьалдайбур я ва Дагъустанда виридалайни хъсан аскеррин жергейра авайбур яз гьисабзава” (П.П.Зубов “Куьредин вилаят // Урусатдинди тир Кавказдин крайдин ва адан къвалав гвай, уртах сергьят авай чилерин шикил…”, 1835-йис).
Куьредиз азад жемиятрин халкьдин межлисрин куьмекдалди регьбервал гузвай, агъсакъалрин советри дяведин, мадарадин, жемиятдинни сиясатдин месэлаяр веревирдзавай. Ихьтин мярекатриз лезгийри “ким” лугьузвай. Кимел халкьдин арада гьуьрмет, кесер авай ксари гьукум кьиле тухузвай, амма вири месэлайрин гьакъиндай эхиримжи гаф гьамиша халкьди лугьузвай. Гьуьжет алай месэлайрай сесер гуникай ва я веревирдер авуникай менфят къачузвай. И крарани вири агьалийри иштиракзавай.
Къейд ийин хьи, Куьреда бубайрилай агакьнавай адетрал жавабдарвилелди амалзавай. Абур дагъвияр патал чIурдай ихтиярар авачир къанунар тир. Чкадин агьалияр асул гьисабдай чилел жуьреба-жуьре майваярни емишар гьасилунал, малдарвилел машгъул жезвай. Абурун арада гьар жуьредин сенятар чизвай устIарарни тIимил авачир. Къецепатай душманди гьужумайла, абурукай гьар сад хайи чил хуьнин карда са куьнихъайни кичIе тушир викIегь аскердиз элкъвезвай.
Дагълара авай гьар са лезги хуьр кьилдин са кIеле хьиз тир. Чапхунчийрикай хуьн патал дагъвийри чпин хуьрер халис сенгерар хьиз эцигзавай. Ихьтин къайдадал юкьван виш йисара Самурда, Къубада, Ширванда авай лезгийрини амалзавай.
Куьре вилаятдин азад жемиятрин союздин чIехи тарих къенин йикъалди садани тамамдиз ахтармишнавач. VIII асирдилай гатIунна XVIII асирдалди къведалди давам хьайи и тарихдихъ Дагъларин уьлкве патал еке важиблувал ава. Гьейран жедай кар ам я хьи, бязибур Куьре, лезгийрин чилеривай къакъатна, кьилди арадал гъайи феодалрин къайдадин государстводин тешкилат яз къалуриз алахънава. Мисал яз, “Кьурагьрин государство”. Ихьтин тIвар тарихдин са чешмедани гьалтзавач. Идалай гъейри, Куьредин тарих кьиблепатай атай чапхунчийрин — къизилбашрин, сефевидрин, сельджукрин — гьужумрихъ галаз алакъада тваз кIанзавайбурни ава. Ихьтин фикирдал алай тарихчийри Куьре гуя абурухъ галаз сиясатдин рекьяй авсиятда авай лугьуз къейдзава. Гьакъикъатда лагьайтIа, лезгийринни вири жуьредин чапхунчийрин арада хьайибур анжах дявеяр тир. Вучиз ятIани майдандиз ихьтин къундармаяр акъудзавайбуру виш йисара чпин аслу туширвал хуьн патал къецепатан душманриз кьегьалвилелди зур къалурай Куьредин гьакъикъи тарих хъендик тазва.
XVIII асирдин кьвед лагьай паюна Куьредин азад жемиятрин мулкарал Къазикъумухдин ханари вил эцигна. Амма тарихдин и вакъиадикай гегьеншдиз рахадалди вилик чаз лезги чилерал беглерин къатар (бекское сословие) пайда хьунин себебар къейд ийиз кIанзава. Лезгийрин бязи авторри чпиз та-рихдин вакъиаяр хъсандиз чин тийизвайвиляй чи халкьдиз зарардилай гъейри мад са затIни тагъай беглер чкадин лезгияр — дворянар я лугьузва. Гьакъикъатда лагьайтIа, беглеринни лезгийрин арада умуми са затIни авач. Маса уьлквейрай тир са акьван зурба кесер, эменни авачир юкьван дережадин феодалрикай тир беглер лезги чилерал жуьреба-жуьре чапхунчийри чпин векилар яз туна. Гьакъикъатдани, абур патанбур тирди субутун патал тарихдин Кавказдин Албания чкIайдалай кьулухъ атай девир тамамдиз ахтармишна кIанзава.
Кавказдин Албания чукIурунихъ галаз санал лезгийрин гьакъикъи дворянствони, хашпарайрин ругьаниярни (Албаниядин автокефалиядин килисадин епископар) тергна. Идалай кьулухъ а терефрал мад чан хтанач. Кавказдин Албаниядин дворянрин тухумрин цIиргъ кьатI хьана. Юкьван виш йисарин тарихчи Мовсес Каганкатватцидин “Алуанк уьлкведин тарих” чешмедай хабар жезвайвал, арабри албанрин дворянрин хизанрай чан аламаз амукьай аялар, жаванар вири Сириядиз акъуднай. Ана абурун гелерни квахьна. Мад лезгийрин яшайишда дворянство лугьудай къат хъхьанач. Кавказдин Албания къуватдай вегьейдалай гуьгъуьниз лезги чилерал пайда хьайи феодалар ягъияр тир – чебни лезги руьгьдиз аксибур. Арабринни персерин чешмейра гьалтзавай лезгийрин чилер патал арабрихъ галаз дявеяр тухвай Лакзан тIвар алай пачагь гьакъикъатда пачагь тушир. Ам Кавказдин Албания чкIайдалай кьулухъ арадал атай лезгийрин азад жемиятрин Лакзан-Лекия союздин кьилевай регьбер тир. Тарихдин чешмейра лезгийрин пачагьар яз къейднавайбур вири халкьдин регьберар ва я чкадин азад жемиятрин кьилевайбур тир.
Беглер ва лезгийрин чилер
Шаркь патай Кьиблепатан ва Шаркь патан Кавказдал гьужумзавайбуру чеб неинки са мал-мулкунизни есирриз итиж ийизвай чапхунчийри хьиз, гьакIни сиясатчийри хьиз тухузвай. Абуру чпин вилик муьтIуьгъарай мулкарал гуьзчивал тухудай, абуруз таъсирдай макьсадар эцигзавай. Кьилди къачуртIа, кьунвай лезги чилерал чапхунчийри чпин гзаф кьадар векилар тазвай, дагъвийривай къакъуднавай мулкарни абурун ихтиярда твазвай. И делилдикай арабрин, туьркверин, персерин саки вири чешмейра кхьенва. Абурун сиясатдин асул къайда ихьтинди тир: чапхунчийри чпин уьлквейриз есирда гьатнавайбур хутахзавай ва абурун эвезда лезгийрин чилерал чпин (яни къецепатан) тайифаяр куьчарзавай. Гьужумрин вахтунда кьушунрикай хирер-кьацIар ва я начагъ хьанвайбур чапхунчийри чпихъ галаз хутахзавачир, абурни къакъуднавай мулкара амукьзавай. Шаркь патай куьч жезвайбурни дагъвияр сад-садахъ галаз кьазвачир, датIана чуьруькра жезвай. Нетижада абуру лезги чилерал феодалрин (беглерин) къатар арадал гъана. Дагъустандин мулкарал хьайи саки вири феодалрихъ чкадин ваъ, къецепатан бинеяр авай. Лезгийрин чилерал хьиз, чапхунчийри чпин векилар вири Кавказдин мулкарал тазвай. Абуру къецепатан уьлквейра авай чпин регьберрихъ галаз датIана алакъа хуьзвай. Са гафуналди, абур шаркь патан регьберрин яргъа мензилра кIвалахзавай векилар тир. Абуру чпин пачагьрив жуьреба-жуьре мулкара кьиле физвай гьерекатрикай, вакъиайрикай виликамаз малуматар агакьарзавай. И кар сад-кьве йисуз ваъ, несилрилай несилралди давам хьана.
Беглери, мумкинвал хьанмазди, хуьрерин тайифайрин лежберривай чилер къакъудзавай ва азад жемиятрин гьисабдай чпин мулкар гегьеншарзавай. Вагьшивилелди гьужумар ийиз, къакъудзавай чилер чпин ирс яз тестикьарун патал абуру шаркь патавай регьберриз и кардикай хабар гузвай. Ягъийрин пачагьри махсус къарарар кьабулайдалай кьулухъ и чилер абурун хсусиятдиз элкъвезвай. Гьа и къайдада къецепатан гьукумди лезги чилерал дувулар язавай.
Винидихъ гъанвай делилрай якъин жезвайвал, Кьиблепатан Дагъустанда беглерин синиф тIебии тушир шартIара арадал атана ва ам чкадин халкьарин къанажагъдихъ галаз ерли кьазвачир. Лезги чилерал агъавалзавай беглерин тухумрин бинеяр кутурбур монголарни татарар, къизилбашар, сефевидар, персер, туьркверни сельджукар тир. Къейд ийин хьи, абур вири са ериди — чапхунчивили — садзавай.
Беглеринни лезгийрин алакъаяр
Дагъвийри беглери чкадин агьалийриз ийизвай зулумар эхзавачир, абурун арада мукьвал-мукьвал чуьруькар арадал къвезвай. Маса къайда хьунни мумкин тушир: паталай атанвай чапхунчийри абурун чилер, мал-мулк тарашзавай, хайи чилел архайиндиз яшамиш жедай мумкинвал гузвачир. Ибур мегер эхиз жедай крар яни? Абурун арада авай авсият тIебиатда чIижеринни хузарин (чIуру чIижерин) арада авай алакъайрив гекъигиз жеда. ЧIижери, датIана зегьмет чIугваз, вирт гьасилзава, хузари лагьайтIа, абурал гьужумзава, вирт къакъудзава. Ихьтин гьалара хузариз чIижерин “дворянинар” лугьуз жедани? И мисалдин куьмекдалди чаз беглеринни лезгийрин арада бинедай са алакъани авачирди къалуриз кIанзава. Абуруз лезгийрин дворянинар лугьун еке гъалатI я. Беглер лезги халкьдин къенепатан душманар тир, абур хайи чилерилай чукурун къвердавай четин месэладиз элкъвезвай, гьикI лагьайтIа, абурун дувулар лезги накьварал деринриз фенвай.
Чна винидихъ къейд авурвал, хейлин йисара беглери къецепатавай чпин регьберриз къуллугъзавай. Чкадин мулкарал чапхунчийри гьужумайла, беглер абурун патал элячIзавай, душманрихъ галаз икьрарар кутIунзавай. Беглери лезгийрихъ галаз санал чапхунчийрин аксина дяве тухвай са дуьшуьшни малум туш.
XVIII асирдин юкьвара Дагъустандин феодалар беглериз куьмекар гуз гатIунна. Абурун арада, мисал яз, Къазикъумухдин ханар авай. Абуру лезги халкьдин аксина чпин къуватар сад авуна. Куьредин агьалияр азадвал кIани халкь тир, абуру садазни чпел гуьзчивал тухудай мумкинвал гузвачир. Бязи авторри Куьредин тарихдикай гьикьван къундармаяр теснифайтIани, гьакъикъат чуьнуьхиз жедач. Къазикъумухдин ханари хаинвилелди лезгийрал гьужумна ва Куьредин ханлух арадал гъана. ЦIийиз арадал атай къурулушдиз регьбервал гузвайбурун арада лезгийрикай садни авачир, акси яз, чкадин агьалийри ханариз харж гузвай. XVIII асирдин эвел кьилера лезгийри Надиршагьдин кьушунриз акси яз тухвай женгерни ва гьа и асирдин кьвед лагьай паюна Къазикъумухдин ханари Куьредин азад жемиятрин чилер тарашун сад-садахъ галаз алакъада авай вакъиаяр я. И макъалада чун гьа алакъа къалуриз алахъда.
Малум тирвал, Надир шагьдин гьужум лезги чилер патал чIехи бедбахтвал хьанай. Сифте яз Дагъустандин кьиблепатан мулкарал чкадин агьалийриз гзаф еке хасаратвилер хьайи вакъиаяр кьиле фена. Ам адетдин дяве тушир, лезги халкь патал халис геноцид хьана. Ягъийрин макьсад лезгияр терг авун тир. Агъзурралди инсанриз инад кьуна, гъвечIибурулай гатIунна, кьуьзуьбурални — виридан винел юг гатана, хейлинбур Кавказдилай къецепатаз акъудна. Чкадин жемятрин тарихдизни медениятдиз талукь гзаф имаратар чилихъ галаз сад авуна. И дяведа лезги халкь агъзурралди викIегь, зирек эркекрикай магьрум хьана. Идан гьакъиндай тарихдин хейлин чешмейри шагьидвалзава. Абурун арада персерин авторрин кIвалахарни ава. Лезги чил халис баябан чкадиз элкъуьрна. Мулкарал чIагъ элкъвезвай. Им вичикай кьилдин рахун истемишзавай тема я. И макъалада чун анжах Надир шагь чукурайдалай кьулухъ арадал атай гьаларикай рахада.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева,
тарихдин илимрин кандидат
