Къелем — гъиле ава, чар вилик ква. Санал­ кIелай юлдаш рикIел хкиз кIанзава. Чи арада амайтIа, багърийри, юлдашри, республикадин спортдин векилри адан 70 йисан юбилей шад гьалара къейддай, ада спорт, иллаки дзюдо, вилик тухуник кутур паюникай хушвилелди лугьудай. Гьайиф хьи, СССР-дин Россиядин Федерациядин, Туьркменистандин лайихлу тренер, дзюдодай международный дережадин судья Мирзеханов  ­Балабег  Даниялович  чавай фад къакъатна. Амма адан кар, сухтаяр ама. Руьгь залан таъ­сирдик кватIани, зун хуьруьнвидин, баркаллу инсандин уьмуьрдин рехъ фикирдиз хкиз алахъзава.

Кьисметди инсан гьич хиялдани авачир хьтин чкайриз акъудда, виликамаз янавай юкIвар-чипIер маса патахъ элкъуьрда. Йисар алатна, ваз лап хъсандиз чизвай касдин уьмуьрда ажайиб дегишвилер арадал атанвайди чир хьайила, вун кIанзни — такIанз шад жеда. Галай-галайвал ихтилат ийин.

Хпежрин хуьр Кьурагь райондин дерейра хъсан музыкантралди, манидарралди, ус­тIарралди, шад къилихрин инсанралди машгьур тирди гзафбуруз чида. Къунши хуьрерин агъсакъалри чпин агьалийриз хпежвияр датIана чешне яз къалурда: “Суфрадихъ, хпежвияр хьиз, агъайнадаказ, инсанвилелди ацукь ва гьакI къарагъни хъия”.

Зани Мирзеханов Балабега, цIуд лагьай класс куьтягьдалди, санал кIелна. Сифте хайи хуьре, ахпа Кьурагьрин юкьван школада. А вахтунда Балабегакай пагьливанрин тре­нер, международный категориядин судья жеда лагьанайтIа, касни, гьатта адан дах Да­ниял муаллимни агъадачир. Амма гьакъикъат гьахьтинди хьана.

Кьурагьа юкьван школа-интернатда кIел­дайла, зунни Балабег азаддиз кьуршахар кьадайбурун секциядик экечIнай. Физкультурадин муаллим ва тренер масаниз хъфинихъ галаз алакъалу яз, секция агал хъувунай. Чаз мад кIани жуьредал машгъул хъжедай мумкинвални амукьначир.

Гъиле шагьадатнама гьатай зун Дагъустандин культпросветучилищедик экечIна. Ба­лабег езне Закидин Исмаиловича Махачкъа­ладин балугърикай консервиярдай комбинатда кIвалахдик кутуна. Производстводин стаж хьайи ам кьве йисалай ДГУ-дин фи­ло­ло­гия­дин факультетдик экечIна. Чешнелудаказ кIе­луналди, яру диплом къачуна.

Чун, Хпежай эвичIна, Белижда яшамиш жезвай. Дагъда амай хуьруьнвияр гьалтайла, за Балабегакай хабарар кьадай. Садра абуру лагьана хьи, “бес ви дуст районда амач, Туьркменистандиз фенва”. Гьелбетда, Ба­лабега, хайи макандиз хквез, диде-бубадал кьил чIугвазвай. Ам вичин жаван пагьливанарни галаз гагь Дагъустанда, гагь Гуржистанда, Азербайжанда тешкилзавай турнирриз къвезвай. Адан агалкьунрикайни заз, гьалтайла, Балабеган стхайри ихтилатдай. Нубатдин сеферда хтайла, Балабег стха захъ илифнай ва чи арада рикIел хкидай ихтилатарни хьанай. Гьа са вахтунда ада вич патаз акъатуникайни суьгьбетнай.

— Небит-Дагъ нин рикIел алайди тир кьван? Зун, пешекарвални къачуна, мехъерни авуна, жува хкянавай муаллимвилин пе­ше кьилиз акъудунив эгечIнавай. Къунши хуьре кIвалахзавайтIани, азад вахт хизандихъ, диде-бубадихъ галаз акъудзавай, — ри-кIел хканай Балабега. — Амма инсанвилин ерийриз, пешекарвилин дережадиз кIур гуз вердиш хьанвай са бязи ксарин гьерекатри зи секинвал чIурна, кIвалахдай ашкъи тунач. ДатIана руьгьдик хкIадайвал “къвала раб эцягъун” эхиз жедай кар тушир. Гьавиляй зун, къалмакъал акъуд тавуна, патал финиз мажбур хьана.

Заз малум хьайивал, Б.Мирзеханов, университетда кIелдайла, мад спортдиз мукьва хъхьана, ам рикIивай кьуршахар кьунив эгечIна. Небит-Дагъдиз акъатайла, ада вичиз и рекьяй авай алакьунрикай менфят къачуна. Мектебда кIвалахиз, спортдин секциядизни регьбервал гана. Ахпа адал Туьркменистандин жаван пагьливанрин тренервилин везифаяр  ихтибарна, республикадин спортдин “Динамо” обществодин старший тренервиле тайинарна.

Им хъсан спортсмен, викIегь лезги я лагьана ийизвай гьуьрмет тушир. Б.Мирзехано­ван гъилик дзюдодай, самбодай вердишвилер къачузвай жаванри республикадин, СССР-дин ва международный турнирра, чемпионатра кIвенкIвечи чкаяр кьазвай, чемпионвилин тIварар къачузвай. М.Забирка, В.Шамрай, Г.Григорьев, И.Саидов гьахьтинбурукай тир.

— ЦIемуьжуьд йисуз Туьркменистанда пагьливанрин тренер тир вакай хайи маканда чизвач. Ана ви гъилик дагъустанвияр квайни? — жузуна за.

— Гьелбетда, гьакI — лезгиярни. Небит-Дагъ­да чибур гзаф ава. Гьуьсейнов Гьажидикай, Уружбегов Усманакай, Муслимов Фаридакай Туьркменистандин чемпионар хьана, абуру СССР-дин чемпионатра гимишдин, буьруьнждин медалар къачуна, международный турнирра кIвенкIвечи чкаяр кьуна. СССР-дин спортдин мастервилин тIварар къачур пагьливанар цIудав агакьзава. Алай вахтунда зи гъилик квай чи гадайрикай завай стхаяр тир Фарид ва Фикрет Муслимоврин тариф ийиз жеда. Абурун ери-бине Самурдин хуьряй я. Жегьилрихъ еке дережаяр къазанмишун патал вижевай алакьунар ава. Кьведни сад хьиз самбодал ва дзюдодал маш­гъул жезва. Абур Туьркменистандин хкянавай командадин членар я. И мукьвара самбодай Нижний Новгородда международный турнир кьиле фена. Ана стхайри чпин залан­вал­ авайбурун арада сад лагьай чкаяр кьуна­.

Балабег Мирзеханов, хъсан тренер хьиз, судьяни я. 1980-йисалай ада кьуршахар кьадайбурун акъажунра, чемпионатра судьядин везифаярни бегьемарзава. Им регьят кар туш. Са терефни жувалай нарази яз амукь тийидайвал, кьуршахар кьазвай пагьливанриз дуьз къимет гана кIанзава. Бязи вахтара судьяйри идаз-адаз галайвилер ийида, гьа идалди чпин тIварцIел лекени гъида. Чи ватанэгьли и уламрай кардин гъавурда аваз, агалкьунралди экъечIзава. Садрани ада гьасирдал экъечIзавай спортсменриз гьахъсуз къимет, са гьихьтин ятIани мурад аваз, зайиф­ пагьливандиз алава баллар ганач. Ихьтин терефар ва халисан пешекарвал  фикирда кьуна, Россиядин Федерациядин, Туьркменистандин лайихлу тренер, СССР-дин просвещенидин отличник Балабег Мирзехановаз 1993-йисуз международный категориядин судьявилин дережа гана. Ада галаз-галаз са шумуд йисуз самбодай ва дзюдодай Волгоградда, Нижний Новгородда, Махачкъалада, Москвада, Минскда, Иранда, Туьркменистанда кьиле тухвай чемпионатра, международный турнирра судьявал авуна. Адан кIвалах­диз судьяйрин коллегияди хъсан къиметни гана. Чи ватанэгьлидин баркаллу кIва­лахдиз къимет гун яз, Небит-Дагъдани гьар йисуз самбодай международный турнир тешкилзава. Аниз гзаф чкайрай пагьливанар къвезва. Дагъустанвийри турнирра чеб амай спорсменрилай са шумуд кIар­цIин виневайди успатна.

Эхь, туькьуьл гьакъикъат я: чкадал кIва­лах, къулай шартIар авачирвиляй чи гзаф рух­ваяр, рушар патарал акъатнава. Абуру чеб анра лайихлувилелди тухунни ийизва.  Амма хайи макан галачиз яшамиш хьун четин акъваззава. И кар зи хуьруьнвидини да­тIана гьиссзавай. Гьавиляй ам, СССР чукIу­райла, ватандиз хтана. Дербентда аялринни жегьилрин спортдин школада тренервиле кIвалахал акъвазна. “Радиоэлемент” заводдин виликан аялрин бахчадин дараматда ва гьакI шегьердин 4 ва 12 лагьай нумрайрин юкьван школайра ада дзюдодай, самбодай секцияр ачухна. Тешкиллувилин алакьунар авай спортсмендиз, тренердиз и крар тIимил акуна. Ада Белиждани, Кьурагь райондани кардик квай секцийра жаванриз самбодай, дзюдодай вердишвилер къачуз, устадвал хкажиз куьмекар гуз гатIунна.

Спортдин мярекатар тухузвай чкаяр, акъа­жунра иштиракзавай са бязи миллетрин векилар, абурун алакьунар акурла, Кьиблепатан Дагъустанда спорт авай гьалди ватан­эгьлидин рикI тIарзавай. Ада заз лагьанай: “Махачкъала, Хасавюрт, Буйнакск шегьеррив ва республикадин са бязи хуьреррив гекъигайлани, Дербент шегьерда спорт хейлин кьу­лухъ галама. Агалкьунар къазанмишдай жаванар, бажарагълу жегьилар чи пата гзаф ава, амма виридаз спортдал машгъул жедай мумкинвал авач. Вучиз лагьайтIа, спортдин школаяр, комплексар, дворецар тIимил я, алакьунар авай жаванар чпин къаюмвилик кутадай спонсорар ерли авач. Чна вердишарзавай пагьливанарни хъендик ку­мукьзава. Пуд-кьуд йисан вахтунда чи дзюдоистри республикадин, Россиядин турнирра, чемпионатра иштиракна. Ш.Шайдабегова, В.Назирова, Н.Агьмедова, А.Абдулазизова, Р.Савзиханова Невинномысскда, Махачкъалада, Туьркияда тешкилай международный турнирра кIвенкIвечи чкаяр кьуна. Виле акьа­дай хьтин агалкьунрин иеси хьун патал спортсменар чпелай гужлубурухъ, теж­рибалу­бурухъ, устадлубурухъ галаз май­дан­диз экъечI­­завайди я. Ихьтин мумкинвални жуьреба-жуьре турнирра, акъажунра иштиракайла  жезва. Гьайиф хьи, чи спортсменривай яргъал чкайриз, итижлу турнирриз физ жезвач. Пулдин такьатар, спонсорар авачирвиляй.

1998-йисуз Москвада Виридуьньядин жаванрин Олимпиададин къугъунар кьиле фенай. Балабег Мирзеханова ана, международный категориядин судья яз, дзюдодай кьиле фейи акъажунрин судьявал авунай. 2001-йисуз Махачкъалада дзюдодай международный турнир кьиле фенай. Мирзеханов акъажунрин кьилин судья яз тайинарнай. Гьа вахтунда турнирда дзюдодай Олимпиададин чемпион Назим Гьуьсейнова ва Азербайжанда тIвар-ван авай дзюдоистрин Реджеблийрин хизандини иштиракнай. Балабега зун абурухъ галаз танишарнай.

Са рахунни алач, ахьтин гуьруьшар ри­кIелай алат тийидайбур я. Балабег Мирзехановахъ Кьиблепатан Дагъустанда спортдин дзюдодин жуьре гегьеншарунин, хуьрерани кваз спортдин секцияр ачухдайвал авунин хъсан мурадар авайди тир. Вучда, азарди ам чавай фад къакъудна. Адан мурадар исят­да масадбуру кьилиз акъудзава. Чи хейлин хуьрера ва Дербент, Дагъустандин Огни  шегьерра дзюдодин ва самбодин секцияр кардик ква. Кьурагь районда ва Дербентда лайихлу тренер ва судья рикIел хкунин турнирар тешкилнайтIа, хъсан тир.

Кар давамарзава

Рагьметлу Балабег Мирзехановахъ галаз 2000-йисара Дербент шегьердин аялринни жаванрин спортдин школада тренерар Мубариз Амирметова, Рамазан Мегьамедова, Садикь Абдулова кIва­лах­­завай. Абуру тежрибалу пеше­кардивай чпиз дзюдодин малум тушир сирер, аялрихъ галаз нетижа хкатдайвал кIвалахиз чирзавай. Къе завай разивилелди лугьуз жеда хьи, Балабег Данияловичан алахъу­нар бушбур хьанач. Ада Кьиблепатан Дагъустанда спортдин дзюдодин жуьре гегьеншарун патал тухвай кIвалахди хъсан бегьерар гана. Мубариз Амирметов республикадин лап хъсан тренер, международный категориядин судья, Рамазан Мегьамедов Дербент шегьердин олимпиададин резервдин дзюдодин шко­ладин директор, Садикь Абдулов шегьердин 3-нумрадин ДЮСШ-дин директор я. И ксари чпин юлдашдин кар рикIивай ва бегьерлудаказ давамарзава.

КьетIендаказ къейд авун лазим я хьи, Мирзеханова тренервиле кIва­лахзавай вахтунда дзюдодин секциядиз атай ва С.Абдулован гъи­­лик вердишвилер къачуз гатIу­най Камал Хан-Мегьамедова не­инки Дербент шегьер, гьакI  республика ва Россияни машгьурна. Азаддиз кьуршахар кьазвай пагьливанрин арада Олимпиададин, дуьньядин ва Европадин цIудралди чемпионар аватIа, дзюдодай гьеле ­ахьтин агалкьунар къазанмишиз жезвач. Гьавиляй 66 килограммдин заланвал авай дзюдоистрин арада Дербентдин тренеррин ученик ­Камал Хан-Мегьамедова Евро­падин, дуьньядин чемпионвилин тIвар къачун вирида дамахдай агалкьун, фадлай вил алай гъалибвал тир.

Алай вахтунда Дербент шегьердин 3 ва 7-нумрайрин ДЮСШ-ра, олимпиададин резервдин школада ва мадни са шумуд секцийра вишералди аялри ва жаванри дзюдодай вердишвилер къачузва. Абуру шегьерда, республикада, Россиядин регионра ва дуьньядин майданда тешкилзавай турнирра, чемпионатра иштиракзва. Диде-буба, тренерар, школайрин чIехибур шадардай нетижаяр къазанмишзава.

И мукьвара Дербентда дзюдодин фестиваль кьиле фена. Ана Ма­хачкъаладин, Каспийскдин, Къизилюртдин, Огнидин, Мегьарамдхуьруьн, Кьасумхуьруьн, Агъулрин, Къарабудахкентдин, Новолакдин 400-лай виниз пагьливанри иштиракна. Чпин заланвал авайбурун арада дербентвияр тир Амир Мамедова, Мегьамедали Пенжалиева, Агьмед Абдуллаева — 1, Гьажи Алиева 2 лагьай чкаяр кьуна.

Израилда кьиле фейи международный турнирда М.Гьуьсейнова, Гь.Багъирова, А.Салманова — къи­зилдин, Р.Магьарамова, Р.Кичи­бегова, Ф. Салимова — гимишдин ва У. Куругълиева буьруьнждин медалар къачуна. Ана Польшадин, Литвадин, Финляндиядин, Гуржистандин дзюдоистри иштиракзавай.

Алай йисан февралдиз Дагъус­тандин кIвенкIвечивал патал кьиле фейи акъажунра Ислам Гьажикеримова 1-чка кьуна.

Са гафуналди, къадим шегьерда дзюдодал машгъулбурун кьадар къвердавай артух жезва. Къуй абурухъ агалкьунар, гъалибвилерни хьурай!

Нариман Ибрагьимов