«ЦIИЙИ ДУЬНЬЯ» ГАЗЕТДИН — 90 ЙИС

1928-йисан 21-июль лезги халкьдин уьмуьрда кье­тIенди яз гьатнава:  “ЦIийи дуьнья” тIвар алаз лезги чIалал сад лагьай газет акъатиз башламишна. Адан сад лагьай нумра литографский къайдада Буйнакскдин чапханада акъуднай. Кьвед лагьай нумрадилай 1931-йисан июлдалди “ЦIийи дуьнья” Махачкъалада типографиядин къайдада  чапна. Гьа и вахтунда газет райондиндаз элкъуьрна ва редакцияни Ахцегьа хьана. “ЦIийи дуьнья” газет арадал гъун, халкьдин игьтияж­риз жаваб гуз, 90 йисуз ам акъатун — им чи халкь виликди финин, руьгьдин, культу­ра­дин­ жигьетдай хкаж хьунин тарихдин метлеб авай кам ва акьалтIай еке эгьмият авай вакъиа я. ЦIи гатуз “ЦIийи дуьнья” газетдин 90 йисан юбилей шад гьалара къейддайвал я.

1980-йисалай инихъ Ахцегь райондин “ЦIийи дуьнья” газетда зегьмет чIугвазвай за адан 90 й­исан юбилей къейд авуниз гьазур жезвай алай вахтунда газет фенвай рекьиз сейр хъувуна. 21 йисуз за газетдин жавабдар секретарвиле кIва­лахна. А вахтунда ина яратмишдай дурумлу коллектив авай, финансрин гьални писди тушир, журналистриз вижевай гоно­рарни къазанмишдай мумкинвал авай, кIва­лах­да вири рекьерай гуьзлемишзавай агалкьунарни жезвай. Газетдин тираж районар сад тир чIавуз 4,5 агъзур экземплярдилай алатнавай.

Советрин девирда райондихъ хейлин агалкьунар, гзаф районэгьлияр уьлкведа ва дуьнья­да машгьур хьана. Вишералди ихьтин агалкьун­рикай газетдин чинрилай халкь хабардарна. Районди ва кьилдин майишатри производствода къазанмишай виниз тир нетижайрай республикадин ва СССР-дин кьилин органрин гъи­ляй-гъилиз къведай яру пайдахар са шумуд­ сеферда къачуна. Ихьтин къазанмишунрик райондин газетдин чIехи пайни квай. Газетди хуьруьн майи­шат вилик физвай гьалдиз, уьмуьрда жезвай еке дегишвилериз, район эко­номикадин ва яшайишдин жигьетдай мягькем жезвай гьалдиз ва инсанрин руьгьдин игьтияжар таъминаруниз кьилин фикир гунин хъсан адет вири девирра хуьзва. “ЦIийи дунья” халкьдихъ галаз санал хьана.

Гьа са вахтунда и месэлайрай кхьенвай ма­териалар вири тарифдинбур хьанач. Абурун жергеда кимивилер хцидаказ критика ийизвай, къиметлу теклифарни меслятар гузвайбурни гзаф авай. А девирда критикадин са материал­ни талукь къурулушри фикир тагана ва я серен­жемар кьабул тавуна тазвачир. Гьайиф хьи, СССР чукIурайдалай гуьгъуьниз экономикадин, яшайишдин ва политикадин месэлайрихъ галаз санал печатдин ролни са кьадар вахтунда агъуз аватна. Газетдин чинрал “Макъалади ван авуна”, “Чаз жаваб гузва” рубрикаяр кьери хьана.

90 йисан девирда чи газетда жуьреба-жуьре къилихрин, кьисметрин ва алакьунрин инсанри кIвалахна. Шаксуз, газетдин агалкьунрик абурун чIехи пайни ква Гь.Мурсалов ва З.Гьажиев, М.Мугьуров, лезгийрин “Левитан” Гь.Гьабибуллаев, Ж.Байрамалиев, Э.Ильясов, Л.Жалилов, А.Фейзуллаев, поли­графистар тир бубани хва Абдул ва Къадим Ризвановар, А.Исакьов, З.Асланов, Р.Шалиев, чпи саки 50 йисалайни артух вахтунда газетдихъ галаз сих алакъаяр хвейи мухбирар тир Къ.Агъасиев, Гь.Керимов, Ш.Агъа­керимов ва хейлин масабур тежрибалу журналистар тир. Гьайиф хьи, и юлдашар чи арада амач. Рагьмет хьурай чпиз! Абурун баркаллу­ крар къенин несил­дин журналистри — Р.Мурсалова, Р.Эминова, вичихъ хъсан гележег авай жегьил къуллугъчи З.Гьам­заевади лайихлудаказ давамарзава. Журналистикадин  рекье зи сифтегьан насигьатчияр хьайи а вахтунин редакторар хьайи рагьметлу А.Рашидов ва Гь.Мурсалов, журналист З.Гьажиев ва мсб. за анжах чими келимайралди ри­кIел хкизва. Абуру заз журналистикадин сирер чирна.­

2001-йисалай зун “ЦIийи дуьнья” газетдин редакторвиле тайинарна. Вилик гзаф ме­сэ­лаяр акъвазнавай. Коллективни лап гъве­чIи хьанвай. Техработникар квачиз 4 касдикай ибарат коллективди газетдин тираж хкажунал алахъунар авуна. КIвалахдин шар­тIар­ни лап къулайсузбур тир. Редакциядин дараматдин къавар-полар ктIанвай. Редакциядихъ кIвала­хун патал гьатта лицензияни авачир. Къуллугъдин автомашинни амукьнач, чкадал газет чапзавай типографиядин цехрин кIвалах акъваз хьана. Газет чна гилани, Кьиблепатан Дагъустандин амай районринни шегьеррин газетар хьиз, Дербентдин са типографияда чапзава. “ЦIийи дуьнья” Дербентда чапиз башламишайла, куьчейра райондихъ мад газет амач лагьай та­пан ванерни чкIанвай. Амма коллективди зайифвалнач. “ЦIийи дуьнья” республикадин районрин лап хъсан газетрин жергедиз акъудна, райадминистрациядин ва Ахцегьа авай военный частунин командованидин патай гьуьрметдин грамотайриз лайихлу хьана. Россиядин жур­налистрин Союздин ва райондин бюджетдин такьатрихъ 2003-йисуз редакциядиз къуллугъдин машинни къачуна.

2005-йисуз райадминистрациядин куьмекдалди тIилияр къвезвай къав са бубат туькIуьр хъувуна ва чарасуз маса кIвалахар авуна.

Лезгийрин милли прессадин диб эцигай “ЦIийи дуьнья” газетдин сифте редактор Гьажибег Гьажибегован кIвалах кьилин редакторар яз И.Ва­гьабова, Гь.Гьалимова, М.Черкасова, К.Къа­зиагьмедова, К.Азизханова, С.Манатилова, А.Рашидова, Гь.Мурсалова, и цIарарин авторди  давамарна. 2016-йисан декабрдилай газетдин кьилин редакторвиле Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник Дашде­мир Шерифалиев тайинарна.

Газетдикай гьикьван рахайтIани, адан хъсан ва пис терефрикай гьикьван лагьай­тIа­­ни­,­­ адаз  къимет гузвайди ам кIелзавай халкь я. Газет халкьдин суфра я. Райондин газетдихъ­ галаз штатдик квачир корреспондентар тир Н.Гьажиева, Гь.Бабаева, Э.Агъабалаева (Лга Энвер), Ю.Саркарова ва масабуру датIана алакъа хуьзва. Советрин девирда редакциядиз гьар хуьряй са шумуд касди кхьизвай. Амма, гьайиф хьи, редакциядивай абуруз авторвилин гонорар гуз тежез гзаф йисар я.  Авторрин гьевес хкажунин гонорар амукь тавунихъ галаз сад хьиз анрай кхьизвайбурун кьадарни хейлин тIимил хьанва. Га­зетдиз макъалаяр ре­кье твазвай ксарив чавай гьатта почтадин харжиярни вахкуз жезвач. И кардал кIукI гъун чи вилик квай месэлайрикай сад я.

Советрин девирда газетдин къвалав “Самурдин сес” литобъединение кардик квай. Ам кардик кухтун, жегьил бажарагъар жагъу­рунни чи къенин йикъан месэлайрикай я.

Газетдин гилан кьилин редактор Дашдемир Шерифалиев, икьван чIавалди къазанмишнавай агалкьунрал сергьятламиш тахьана, кIвалахда дегишвилер, цIийивилер тваз алахънава. Нетижайрини чеб гуьзлемишиз тазвач. Газетдин тираж артухариз, идахъ галаз санал вич тайинарай гьа сифте кьиляй мухбиррин мажибар хкажиз алакьна. Райондин руководстводи пулдин такьатар чара авуналди, редакцияди кьунвай пуд кабинет ремонтна, алатай асирдин 60-йисара эцигнавай, чебни лап куьгьне хьанвай кIа­расдин пенжерар пластикдинбуралди эвезна. Редакцияда кIвалахзавай ксар тIимил хьанвайди фикирда кьуналди, кьвед лагьай корреспондентдин ва бухгалтердин штатар хгун патал чалишмишвилерна.

Разивилелди къейд ийин, эхиримжи йисара райондин руководстводи чIугвазвай къайгъударвал себеб яз, газетдин ери дибдай хъсан хьанва. Лугьуз жеда хьи, вич акъа­тиз хьайи 1928-йи­салай чи газетдихъ ихьтин алай аямдин дизайн хьайиди туш. Адан умуми акунар, шрифт, шикилрин ери, газет вич туькIуьрнавай тегьер дегиш хьанва. Газет кIелзавайбуруни хъсан патахъ арадал атанвай дегишвилер хушдиз кьабулнава. Ам­ма чи вилик мадни еке ва жавабдар кIвалахар хъувун кума.

Девирар къвез алатда, кIвалахдин шар­тIарни дегиш жеда, амма газетди датIана цIийи­вилерихъ гьерекатун — им мадни хъсан жедайвилин замин я. Халкьдин мисалда лу­гьузвай­вал, рехъ физвайда атIуда.

Нариман МАМЕДОВ,
журналистикадин зегьметдин ветеран, 2001-2016-йисара “ЦIийи дуьнья” газетдин кьилин редактор, РД-дин культурадин лайихлу работник