Макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда

Тербия гун жегьилдин хсуси ерияр дегишна кIанда лагьай чIал туш. И карди адан патай анжах аксивал арадал гъида ва тербия къачузвай аялдиз мадни пис таъсирда. ГьикI лагьай­тIа, жаванвилин яш себеб яз, ада ди­де-бубайри ва муаллимри теклифзавай вири крар инкарда. Тербиядин кIвалах сифте нубатда жавандин психологиядин кьетIен­вилер гьисаба кьуналди кьиле тухвана кIанда. Четиндиз тербия къачузвай аялрихъ галаз кIвалах муаллимрихъ, психологрихъ ва диде-бубайрихъ галаз санал тешкилун лазим я. И вахтунда жавандин къилихрин зайиф ва къуватлу терефар гьисаба кьун важиблу я. Аялдинни диде-бубадин рафтарвилериз, хизанда авай гьалариз, абур аялдив эгечIзавай тегьердизни фикир гана кIанда.

Гзаф дуьшуьшра диде-бубайрин тербия аялдиз анжах къадагъа­яр эцигуналди ва жазаяр гуналди сергьятламиш жезва. Аялдив адан таяр-туьшер эгечIзавай тегьердиз, адахъ авай ихтибарлу дустариз, гьакIни жавандин машгъулатриз, адан итижризни фикир гун важиблу я. Жавандин хъсан къилихрикай даях кьун тербиядин виридалайни важиблу терефрикай сад я. И дуьшуьшда кIвалахда гуьзлемишзавай нетижаярни къазанмишдай мумкинвал жеда.

Мадни гзаф важиблу кар хизанда ихтибарлу рафтарвилер тайинарун я. Жаванрихъ чIехибурун патай чпиз разивилин къимет гунин, тарифар авунин, дикъет гунин игьтияж ава. Ингье гьавиляй аялдихъ га­лаз вичин итижриз килигна алакъа­яр тайинарун, адаз кIелунра куьмекар гун ва гьа икI яваш-яваш ихтибарлувилин алакъаяр кIвачел ахкьулдун важиблу я. Эгер ам гьахъ­ туштIа, аял идан гьакъиндай гъавурда туна, дуьз къарар кьабулиз куьмек гана кIанда. Вичихъ тежриба авайвиляй чIехидакай, хъсан чеш­не къалуруналди, аялдин кьилин насигьатчи ва куьмекчи хьун лазим я. Герек адаз гьар жуьре месэлаяр гьялунин карда куьмекар гун, ам дуьз рекье тван, чIехи хьайи­ла, агалкьунар авай ва бахтлу инсан жедайдахъ инанмишарин.

Жаванди гележегдин пеше хкя­гъунихъ галаз алакъалу алахъун­рихъ ва адаз и рекьяй куьмекар гунихъни тIимил важиблувал авач. Че­тиндиз тербия къачузвай аялрихъ школадин предметрай пис къиметар хьуникди абурун умудар атIузва. Ихьтин аялар чпин къуватрихъ инанмиш яз амукьзавач. Гьавиляй гьар жуьре себебралди хъсандиз кIелиз тежезвай аялри чеб общество патал хийирлу инсанар яз чIехи хьунин патахъай инанмишвал квадар тавун лазим я. Жаванриз, чпин мумкинвилериз, алакьунриз, чирвилерин дережадиз килигна, пеше хкягъунин кардани куьмекар гана кIанда.

Серенжемрин программада диде-бубайриз, муаллимриз меслятар гуни кьетIен чка кьазва. Идани чIехибуруз мадни хъсандиз жаванрин психологиядин кьетIенви­лерин гъавурда акьадай мумкинвал гузва. “Четин” жавандиз тербия гун асантди тушир, вичи диде-бубайрин ва педагогрин патай кье­тIен дикъет ва вахт истемишзавай кIва­лах я. Гзаф диде-бубайри чпин вилик суалар эцигзава: чаз вучиз чи аялар чир хъжезмач, вучиз аял виликанди хьиз амач, аялдихъ вуч хьанва ва вири чкадал хкун патал вуч авуна кIанда? И кардин себеб ам я хьи, чIехибурун рикIелай, чеб аялвилин яшдай акъатна, чIехи хьу­нин гьа ихьтин четин девир кечирмишай вахт фадлай алатнава. И вахтунда гуьгьуьлар мукьвал-мукьвал дегиш, ажугълувал, перишанвал, гуьзлемиш тавур шадвал пайда жезва.

Диде-бубайриз чеб аялвилин яшда авай йисар рикIел хкиз четин я. Аялдин чкадал эцигиз, адан гьиссер кьатIуз, итижлу машгъулатар жагъуриз, аялдин психика чIур тавуна, ам лайихлудаказ тербияламишиз адаз мадни гзаф четин я. Диде-бубайрин ва аялрин алакъалувал патал пешекарри чпи аялриз маса вилерай килигиз, абурухъ галаз гуьгьуьлрин алакъа тайинариз, жаванрилай алакь тавур крарай ва месэлайрай кьил акъудиз куьмек гудай практикадин теклифар гьазурзава.

Жаван асантди тушир яшда хьуналди, диде-бубаяр гзаф дуьшуьшра адан дердийрин гъавурда акьазвач, гьар са куьлуь кардай гьуьжетдиз физва ва адахъ галаз хъел жезва. Ихьтин дуьшуьшда ди-де-бубайрин ва аялдин арада дуьз­гуьн алакъа тайинарун патал ди­де-бубаяр чебни хъсан патахъ дегиш хьун, абуру хсуси чешне къалуриз, рикIелай ракъур тавун лазим я. Жува-жув тухузвай тегьер аялдиз виридалайни зурба таъсирдай жуьре я эхир. Вичихъ галаз асант­бур тушир рафтарвилер авай жавандин патай кесерлувал ва гьуьрмет къазанмишун четин месэла я. Гьавиляй аялдихъ галаз ихтибарлувилин ва хъсан алакъаяр тайинарун, четин шартIара куьмек гуз алакьдай, герек хьайи дуь­шуьш­ра тарифдай чIехи дуст ва насигьатчи хьун важиблу я.

Садрани ва са дуьшуьшдани куь аялдин хсуси алем чIурмир, ву­чиз лагьайтIа, и кардихъ ам патал важиблу метлеб ава. Хсуси  алем чIуруналди, куьне жавандин патай квез авай ихтибарвал гьамишалугъ яз квадарун мумкин я. Адахъ галаз векъивилизни рехъ гумир. Жавандихъ галаз гьараяр ийиз рахуни тербиядин кIвалахдиз анжах пис патахъай таъсирда ва гьуьжетдин гьалар арадал гъида. Аялдихъ галаз женг чIугунни герек авай кар туш. Адаз куьлуь надинжвилер ба­гъишламишизни жува-жув вердишара. Герек атай дуьшуьшра чIе­хи­­­буру рехъ гайи векъивиляй ва ихтибарсузвиляй жавандивай ба­гъиш­ламишун тIалабунни айиб кар туш. Адан къаршидиз сифте жув меслятдал фин кутугнава. Гьа икI аялди вич кIаниди ва герекди яз гьиссда.

ЧIехибуруз яб тагуникди къадагъаяр ва туьнбуьгьар авуни жаванрин патай къати наразивилер арадал гъизва ва абуру чIехибуру­вай чпив барабардав хьиз эгечIун истемишзава. Вучиз лагьайтIа, абуру чеб аслу туширбур яз гьисабзава. Гьавиляй мукьвал-мукьвал “авур­тIа жеда” гафар лагь. Куь вилик, куь куьмекдалди аялди вичиз кIани крар ийида, амма ада и кар тапаррин рекьелди кьилиз акъудда. Куьне куь аялдиз ихтибар авуналди, адан патайни жаваб яз ихтибарвал къачуда.

Къейд ийин, жаванвилин яшда хейлин хаталувилер ава. Гьихьтин хьайитIани пис гуьгьуьлри (эмоцийри) жавандал гел тазва. Гьам диде-бубайрин арада ва гьамни аялдихъ галаз хизандин къенепата жезвай гьуьжетри, къалмакъалри аялдиз писдаказ таъсирзава. Ам вири ибур рикIелай ракъуриз чалишмиш жезва. ЧIехи жердавай, бейкефвилер къвердавай артух хьуникди, ихьтин ксари а бейкефвилер масадбурал — чпин хсуси гъуьлерал, папарал, аял­рал ракъурзава. Ингье гьавиляй диде-бубайри чпин рафтарвилер аялар алай чкадал тайинарун къадагъа я.

Аял муьтIуьгъариз чалишмиш хьун, ам жуваз кIани са вуч ятIани ийиз мажбурунни герек авай кар туш. Идаз жаваб яз, ада квез мад их­тибар хъийидач, вири къуватралди аксивалда, квекай тапарарда. Буй­ругъар неинки лашунин, гьакI тIа­­лабунин, хушдаказ килигунин куьмекдалдини гуз жеда. Жавандив са вуч ятIани ийиз вугун патал адавай хуш къведай тегьерда тIа­ла­бун хъсан я. Квехъ вичин куьмекдин игьтияж авай­ди чир хьайила, ада, чарасуз яз куь гьарайдиз гьай лугьуда.

Эхирдай алава хъийиз кIанзава: къенин жаванри пака цIийи инсанрин несилдиз уьмуьр гуда. Чилел жу­ва-жув ва Чилин шар чукIурзавай инсанар жедани, тахьайтIа, яратмишзавайбур — им кар кьетI ийидай дережада тербия гузвайдан ролда жавандин патав жедай гьар садалай аслу я. Гьавиляй диде-бубайрин ва педагогрин мягькем алакъадихъ, абур сад-садан гъавурда акьу­­нихъ, сада-садан тереф хуьнихъ акьалтIай чIехи метлеб ава. ИкI хьайила, сифтедай четинди яз акур тербиядин кIвалахдиз куьн масакIа килигда. Адан нетижаяр ла­гьайтIа, гуьзлемишзавайбур жеда.

Нариман Мамедов