Шагьмарданов  Шариф  Шагьмарданович  —  бажарагълу скульптор, РФ-дин ла­йихлу художник, Россиядин художественный академиядин (РАХ) гьакъикъи член, академик, Дагъустандин халкьдин художник, профессор. Им машгьур художникдин лайих­лувиле­рин гьеле тамам тушир сиягь я. Вичин яратмишунрин уьмуьрда Шарифа уьлкведин ва международный цIудралди нуфузлу выставкайрани конкурсра иштиракна. Машгьур ахцегьвидин скульптурайри чи рес­публикада Махачкъаладин (“Ватан хуьз­вай аскерди” — “Шарвили”), Дербентдин (“Лезги диде”, “Пётр I”), гьакI уьлкведин маса шегьеррин ял ядай багъларни майданар безетмишнава. Ш.Шагьмарданов уьл­кведа гьакI портретар чIугвадай хъсан устад хьизни машгьур я. ИкI, Санкт-Петербург шегьердин Манежда ЧIехи Гъалибвилин 70 йисаз талукь выставкада адан “Дяведин ветеран”, “Дишегьли-диде” портретар та­фаватлу хьана…

И мукьвара Ахцегьа, Валентин Эми­ро­ван­ тIварунихъ галай ял ядай багъда, чун Шариф­ Шагьмардановахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Аквазва, куьсруьдал, шабалат тарарин сериндик гъиле са газетни аваз таниш хьтин са агьил итим ацукьнава. Мукьув фейитIа, — Санкт-Петербургда яшамиш жезвай чи машгьур художник Шариф Шагьмарданов. Хваш-беш авурдалай кьулухъ ихьтин мумкинвал гъиляй ахъайнач, чна адавай интервью къачуна.

— Лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдин суварик иштиракун патал за гьар йисан июндиз рухсат къачузва. Ингье и сефердани хтана, ватанэгьлийрихъ, дустарихъ галаз­ ял язава, — суьгьбетдив эгечIна ам. — Гьайиф хьи, гъилевай йисузни Ахцегьа “Шарвилидин” сувар кьиле тухун тавуни, авайвал лагьайтIа,  зун бейкефнава. Шаз ва виликан йисара, гуя коронавирусдин тIугъвал аваз тухванач. Гила вуч багьна ава? Аллагьдиз шукур, Кьасумхуьрел хьайитIани ам теш­килна.

Дугъриданни, “Шарвили” эпосдин сувар адетдин серенжем туш, халкь садзавай, туп­ламишзавай, яшайишдин, илимдин, куль­турадин, литературадин, искусстводин, спортдин рекьерай чIехи агалкьунар къазанмишнавай ватандашар къейдзавай, са гафу­налди, халкь вири рекьерай виликди тухузвай ватанпересвилин манадин зурба мярекат я. Ихьтин важиблу мярекат Ахцегьа кьиле тухунихъ вичин метлеб ава. Эпос дегь заманайрилай инихъ лезгийрин меркез ­Ахцегьа арадал атана. Ина адан куьче, майдан, кIвал (ихтилат кватай чкадал лугьун, туризм активламиш хьанвай девирда Шарвилидин кIвал арадал хкиз хьанайтIа, хъсан тир), халкьдин игитдин гзаф риваятрихъ галаз алакъалу КIелез хев ва маса чкаяр ава. Зун а кардихъ кIевелай инанмиш я хьи, лезги халкьдин кесерлувал, баркаллувал фад-геж Ахцегьрилай башламишна арадал хкведа. ГьикI лагьайтIа, ина гьахьтин бине ава: девиррин лап деринриз фенвай къадим тарих, гьа тарих арадал гъайи зурба инсанар хьана ва гележегдани хъжеда.

• Шариф Шагьмарданович, дуьньядин чIе­хи саки вири эпосрин игитриз памятникар — гуьмбетар хкажнава. Шарвилидин памятникдин гьакъиндайни гьар жуьре фикирар-ихтилатар ава. Куь фикир чир хьанайтIа, кIан­завай…

— Шарвили умумиламишнавай къамат, халкьдин руьгь я. Эгер гьар са лезгиди, и кар хъсандиз аннамишна, халкьдин вилик вичин везифаяр — буржи намуслудаказ кьиле тухуз хьайитIа, ам Шарвилидиз ухшамиш я. Гьелбетда, Шарвилидиз са кутугай зурба скульптура герек я, и кардикай за гьамиша фикирзава. Я Махачкъалада эцигай балкIан­дин скульптура — “Ватан хуьзвай аскер”, я Ахцегьа КIелез хивен ротонда Шарвилидин памятникар туш. СтIал Сулейманан районда, ЦIийи Макьарин хуьре, Къухмазан кIунт лугьузвай чкадал, “Шарвили” эпосдиз талукь архитектурадин махсус комплекс (гьадак эпосдин игитдин памятникни ква) эцигдай фи­кир ава. Хъсан макет ва гьазурлухвилин ма­са кIвалахарни авунва. Гьа са вахтун­да Шарвилидин зурба къамат къалурзавай хьтин са вижевай памятник Ахцегьа — игитдин хайи гъвечIи ватандани чарасуз кIанда.  И кар патал зун гьакъисуз кIвалахиз гьазур я, зур йисан вахтуналди туькIуьрда, кIанза­вайди анжах материал къачун я…

• Чаз чида, ватанперес яз, вун уьлкведин кеферпатан меркездай чаз гьамиша са савкьат гваз хквезва. И сеферда вуч “муштулух” гва?

— Дуьз я, жуван хайи кIвализ-хуьруьз ичIи гъиливди хтун кутугнавач. И сеферда за Ахцегьрин 1-нумрадин школадиз чи халкьдин машгьур шаир СтIал Сулейманан бюст хканва. Ам чIехи шаирдин тIварунихъ галай и шко­ладин 160 йисан юбилейдиз талукь яз туь­кIуьрайди я. Кьве йис вилик, махсус заказ яз, за чи халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадован бюст яратмишна, ам Болгариядин Кириллицадин музейдиз рекье хтуна. Фикирдик авуна кIани крар гзаф ква, вахт бес жезвач.

• Эгер сир туштIа, хайи ватан тир Ахцегь район патал фикирдик вуч ква?

— Эвелимжи нубатда, инал лагьайвал, Шарвилидин гьайбатлу са памятник яратмишун. Ахпа, Зегьметдин Игит рагьметлу Саимат Ферзалиевадиз къени са памятник та­хьун­ рикIи кьабулзавач. Валентин Эмирован памятникдин постамент дуьзди туш, ам автор­ Аскар-Сарыджадин фикирдив кьурвал туь­кIуьр хъувуна кIанда. Мумкинвал хьайи­тIа, заз Ахцегьа чи машгьур ксариз — Мирза-Али къазидиз, стхаяр тир Видади ва Пир-Али Эми­ровриз, Къазимегьамед Агъасиеваз, Мукь­тадир Айдинбеговаз, Идрис Шамхаловаз, Гьажибег Гьажибеговаз, Рагьимат Гьажиевадиз, Сефият Саркаровадиз, Алла Жалиловадиз, Аскар-Сарыджадиз, Ахцегь Гьажидиз, Къияс Межидоваз, Азиз Алискероваз, Къемер Палчаевадиз, Эльза Ибрагьимовадиз ва бажарагълу маса ксариз памятникрин — бюстрин махсус аллея туькIуь­риз кIанзава. Къуй чир хьурай халкьдиз чпин игитар, чешне къачуз алахърай абурулай акьалтзавай несил. Дагъустанда туризм виликди физвай алай девирда Ахцегьа ял ягъуниз ва тамашу­низ лайихлу са гуьзел, маналу чка артух хьунилай алава, адахъ милли тарих, культура хуьнин метлебни ава. Мад са месэладикай рахан, кьве еке вацI авахьзавай Ахцегьар хьтин гуьзел тIебиатдин, юкьван асиррин кье­тIен архитектурадин къадим чкаяр дуьньяда акьван пара авач. Куьгьне Ахцегьар — КIе­лез хивен патарив гвай Хъваскар, Уьшехъ­нар, Яргъикар, ПIицIар магьлеяр санлай къадим тарихдинни архитектурадин милли ансамбль яз хвена, реставрация хъувуна кIани зурба тамам са памятник я. Гьайиф хьи, и месэладиз гьелелиг садани фикир гузвач, амма пака геж хьун мумкин я. Месела, исятда Ахцегьрин РДК-дин дарамат реконструкция хъийизва. Тебрикуниз ла­йихлу кар я. Къейд ийин, ам гьеле 1928-йисуз Гьажимет Сафаралиеван регьбервилик кваз Ахцегьрин театр патал мелералди эцигна, вичин вахтунда Дагъустандин гьич са райондани авачир хьтин клуб тир. Лап еке гъа­латI жеда, эгер ам гьа авай къаматда ремонт хъу­вуртIа. Ах­цегь шегьердин юкьвал алай ам, зи фикирдалди, хандакIар ахтармишна, герек атай­тIа, мягькемар хъувуна, сад лагьай мертебадилай ракьунни бетондин дурумлу кьуршах — пояс хгана, винел элкъвена кьуд патахъай кутугай айванар (смотровая площадка) галай кьакьан мансардадин къайдадинди хъувуртIа, хъсан я. Тамашдай чIехи зал кIаник, амай вири кабинетар винел жедайвал. Нетижада Ахцегьа абурлу, девирдин истемишунрив кьур культурадин дарамат арадал къведай. Пулунин такьатрихъ галаз ала­къалу и месэла гьялун райондин руководстводиз четиндиз акъвазай­тIани, нетижа тарифлуди жедай. Месэладин гъавурда хъсандиз акьур­тIа, инанмиш я хьи, чеб халис­ ватанпересар тир Осман Магьмудовичани Абдулкерим Нажмудиновича и кар кьилиз акъудда. Пара кьадар сагърай, эхиримжи йисара абурун регьбервилик кваз Ахцегьал абур хтанва.

• Халис ватанпересвилин ва вини дережадин пешекарвилин вири и фикирар къуй кьилиз акъатрай! Шариф Шагьмарданович, куьн Ахцегьа Шарвилидин суварин майдан дегишарунин гьакъиндай чи теклифдихъ галаз таниш я. Чи лайихлу художник, Ахцегьа искусствойрин школадин директор Мегьамед-Зериф Гьажиевахъ галаз куьн а майдан патал къалурнавай чкадални фена. И месэладин патахъай чаз пешекарвилин куь фикир важиблу я.

— Къе вуна бубайрин сурариз, адетриз, весиятриз гьуьрмет тавуртIа, несилри пака вазни гьуьрметдач. Милли тарих, культура, хурун зигьин, фикир-фагьум авачир ман­къуртриз элкъведа чун. Валентин Эмирован­ багъ са акьван куьгьнени тушир чи бубайрин­ сурар тирди виридаз чида. Месела, скульп­тор Аскар Сарыджади ана Валентин Эмироваз памятник эцигдайла, ада вичин бубадин ва чIехи бубадин сурарни къайдадиз хкана, жугъунда туна. Якъин, а рагьметлуда­ ана халкьдив сурариз кIур гуз тадачир. Муькуь патахъай, лезги халкьдин чIехи сувар патал и чка дарни, тамашачияр патал лап къулайсузни я; гзафбуруз сегьне стIун акваз­вач. Куьгьне Ахцегьрин юкьва теклифнавай чка вири патарихъай лап къулай, кутугай, гуьзелди я. Газетдай куь макъалаяр кIелна, заз чида, фикирдихъ галаз за разивалзава. Куьне къалурзавай куьгьне суддин­ дарамат алай кьер, кьилинди, къе садани ишлемиш тийизвай чка, лап хъсанди я. ТIе­бии рельеф­дикай менфят къачуна, ана къадим Римдин амфитеатрдин къайдада агъзурдав агакьна ацукьдай чкаяр, гегьенш сегьне галай лап хъсан майдан туькIуьриз жеда. Гьич тахьай­тIа, анай аквазвай къадим Ахцегьрин гуьзел­ акунар квек ква! Уста Идрисан муьгъ, мис­кIи­нар, КIелез хев, хуьруьн куьгьне магьлеяр, надир кIвалер, патав шир-шир ацалтна физвай Ахцегь вацI… Гьакъи­къатда икьван чIавалди “Шарвили” суварин иштиракчийриз, мугьманриз и надир чкаяр аквазвачир. Эхь, зун Мегьа­мед-Зериф стхадихъ галаз къе мад сеферда чкадал фена, тамашна. Чаз пара бегенмиш хьанва. Алай вахтунда Мегьамед-Зериф Шарвилидин цIийи майдандин макет туькIуьрунал машгъул я. Райондин руководстводин ва жемятдин куьмекдалди гьамни кьилиз акъудиз жери кар я.

Дашдемир Шерифалиев