ХХ асирдин сифте кьилер неинки уьлквеяр, гьакI кьилдин инсанар патални зурба дегишвилеринбур, кьисметар вара-зара авурбур, вилив техвей кIевера турбур, уьмуьрда са тайин чка кьун патал кьетIи къарарар кьа­бул­на кIанзавайбур хьанай. Дуьньядин сад лагьай дяве, Урусатда февралдин, ахпа Октябрдин инкъилибар, граждан дяве, чка-чкада советрин цIийи къурулушар тешкилун…  Абурни гьарда сакIа кьабулзавай. Майилвалзавайбур, аксивалзавайбур, гьикI хьайи­тIани, къайгъу авачирбур. Ихьтин муси­батдин вакъиайри гзафбурун кьилер ка­кадарна, гзафбур чеб чпивай квадарна, ­хейлинбуру ахпа гьайиф чIугур гъалатIар ахъайна­, уьмуьр хаталувилик кутуна. Девирдиз ва кьиле физвай гьерекатриз дуьзгуьн къимет гуз алакьай инсанарни хьана. Ахьтинбурукай сад Куьре округдин Штулрин хуьруьнви (гилан Кьурагь район) Осман Эфендиев тир.

Эфендиеврин бинеяр

Алатай девирдани Штулрин хуьр кIелай инсанралди, адалатлувилелди, халкьдин ва гьакI диндин адетризни мукьуфдивди къуллугъ авуналди тафаватлу жезвай. Машгьур инсанрикай сад яз, ТIагьир эфендидин тIвар­ни кьаз жеда. Адан уьмуьрдин юлдаш Гуьлпиче Рухун Абукар эфендидин руш тир. Абукаран чIехи бубаяр — Али эфенди, Осман эфенди, Мегьти эфендини алимар тир. Абуру лайихлу ирсни туна.

ТIагьир эфендидизни Гуьлпичедиз вад хвани са руш авай: Мегьамед, Салигь, Абдурагьман, Агьмед, Абдуллагь ва Нарунжа. Гьелбетда, ТIагьир эфендиди вичин аялривни кIелиз туна, абуруз уьмуьрдин шегьредал экъечIдай хъсан бинеяр кутуна. Рухвайрини, чпин алакьунриз килигна, кеспияр хкяна. Мегьамедакай фекьи хьана. Салигьа, Абдурагьмана тажирвал авуна.

Лагьана кIанда хьи, абуру чпин кIвалахар кардин гъавурда аваз тешкилна ва кьиле тухвана. Стхайрихъ Дербент шегьерда ва Белиждани хъсан кIвалер, чилер, ктабар маса гудай туьквенар авай.

Агьмедазни Абдуллагьаз илимдин рехъ хъсан акуна. Агьмедаз араб, фарс, урус, туьрк чIалар чидай. Ада лезги халкьдин фоль­клор  кIватI  хъувуник  вичин  пай  кутуна. Абдуллагьа Стамбулдин университет акьал­тIарна ва Бакуда гимназияда кIвалахиз башламишна. Гьайиф хьи, зурба алакьунар, бажарагъ авай лезги хва жегьилзамаз, ­эвленмишни тахьанмаз, стIалжем хьана, рагьметдиз фена. Мегьамедан, адан хи­занрин кьисметни ракъинин нур алайди ­хьанач.

Уьмуьрдин  гурарар

Осман экуь дуьньядиз 1912-йисуз атана. Макъам ислягьди, регьятди, секинди тушир. ЦIийивилер, дегишвилер… Штулрин хуьре яша­миш жезвай Мегьамедаз и дегишвилери вуч гъанатIа? Ам куьн  иеси авунатIа? Лугьунриз килигна, ада са бязи цIийивилер къана кьабулна. Арифдар, динэгьли — фекьи. Штулани, КIи­ридани, КIутIлани ва маса хуьрерани гьуьр­мет авай кас. Гьелбетда, дегишвилеризни ам вичин вилерай тамашзавай. Ваъ, Шура гьукуматдиз, кесибар чилелди таъ­минаруниз, абуруз ихтиярар гуниз Мегьамед эфенди акси ту­шир. ЦIийи къурулуш туь­кIуьрзавайбуру ин­са­­нар кьве патал — ярубурузни лацубуруз паюн, гьа сифтедилай дин­эгьлийрив ихтибарсузвилелди эгечIун, мис­кIи­нар агалун, гуьгъуьн­лай абур чукIурун, капI-тIят ийизвайбурун рух­ваяр, рушар кIевера тун хьтин дегишвилер адан рикIи кьабулзавачир. Крар икI элкъуьниз арифдар касди вичин къиметар гузвай. Гьелбетда, Мегьамед фекьи­диз вичин фикиррикай зиян хкатна. Дустагъда тур ам ана кьена, Дербентдин сурара кучукна. Итимдин гуьгъуьналлаз пабни рагьметдиз фена.

Диде-бубадикай магьрум хьайи аялрин кьисмет гьихьтинди хьана? Осман детдомдиз аватна. Кьвед-пуд йисалай ам Дербентда яшамиш жезвай  имийри  чпин патав хутахна. Гададив школа ва ахпа педтехникум куьтягьиз туна. Османан бажарагъ, алакьунар гьеле жаванзамаз ачух хьана. Агъан тийи­дайбурни хьун мумкин я, амма делилар виридалайни хъсан шагьидар я. Абурал садавайни шак гъиз жедач.

1926-йис. 14 йиса авай Осман комсомолдин жергейриз кьабулзава. 1929-1930-йисара­ ада педтехникумда кIелзава. Гьа са вахтунда ам “Дагъустандин кесибар” газетдин къуллугъчини тир. Ада гьакI ЮжДАПП-дин (Кьиблепатан Дагъустандин пролетаррин писателрин ассоциация) жавабдар секретарвилин везифаярни тамамарзавай. Амукьзавай азад вахт гадади литературадиз бахшзавай. Дербентда, Махачкъалада, Буйнакскда чапзавай газетриз, журналриз мукьвал-мукьвал адан макъалаяр, гьикаяяр акъатзавай.

Педтехникум акьалтIарайла, шегьердин ирид йисан школадин муаллим хьайи, гьи кIва­лах гъиле кьуртIани, алакьзавай же­гьилдик мукьва-кьилийри еке умудар ку­тазвай. 1930 -йисан августдиз ам Бакудиз рекье твазва. Ина Осман В.И.Ленинан тIва­рунихъ галай ВПИ-дик (пединститутдик) экечIзава ва ам вахтундилай вилик, пуд йисалай, агал­кьунралди куьтягьзава. Мегер ихьтин ала­кьунрин иеси кIваляй акъуддай кас жедани? Лезги гада гьа и институтдин психологиядин кафедрадин профессор А.О.Маковельскийдин ассистентвиле тайи­нарзава.

КьетIендиз къейд ийиз кIанзава хьи, О.Эфендиев анжах са кардал машгъул хьуналди руьгь тух жедайбурукай тушир. Институтда кIелдай йисара Османа “Зарбачи” газетдин, “Нефткъурулушунда”, “Пионер-инчиси” журналра жавабдар секретарь ва редактордин заместитель яз кIвалахзавай.  Лап хъсандиз кIелни ийиз ихьтин жавабдар къуллугърин везифаярни тамамаруни тажубардачни бес! Гьа и пуд йисуз Осман Эфендиеван тIвар алаз “Дагъларин бунт” повесть, “Са критикадин гьакъиндай” (литературада троцкистрин фикиррал алайбуруз акси яз), “фашизмдин уьлквейра реакционный педаго­гикадин кьетIенвилер”, “Языкознанида па­нисламизмдин, пантюркизмдин ва панту­ра­низмдин идеяйриз акси яз”, “Капитализмдин уьлквейра  педагогика  фашизмламишуникай” чIехи макъалаяр акъатна. Авторди къара­гъарзавай темайри жегьилдин бажарагъдин, чирвилерин, алакьунрин сергьятар гьикьван гегьеншбур тиртIа успатзава. Патан чка, чIехи шегьер, вични текдиз. Ам гьина, нихъ галаз ва гьикI яшамиш хьанатIа суьгьбетдай кас чал гьалтнач. Амма делилри, ада бажармишзавай крари шагьидвалзава хьи, Османа вахт гьакI акъуднач, ам анжах менфятлу крарал машгъул хьана, гьар са сят ада чирвилер артухаруниз, устадвал хкажуниз ­серфна.

1933-йисан 1-сентябрдилай 1935-йисан августдалди дагъвидикай Бакудин индустриальный техникумдин преподаватель, “Коммунизмдин тербия патал” журналдин жавабдар секретарь ва “Азербайжандин муаллим” газетдин редактордин куьмекчи хьана. 1934-йи­суз ада Аликберлидихъ галаз лезги школаяр патал “Азербайжан чIал” учебникни ­акъудна. Гуьгъуьнин йисарани пуд-кьуд чкада кIвала­хун, са шумуд къуллугъдин везифаяр кьилиз акъудун Османан уьмуьрдин игьтияждиз элкъвена. МасакIа яшамиш жез адавай хьанач.

Илимдин кукIушрихъ

Къачунвай чирвилерал рази тушир же­гьил­ РСФСР-дин педагогикадин илимрин академиядин психологиядин институтдин аспирантурадик экечIзава. Ам куьтягьдалди са шумуд варз амаз КПСС-дин ЦК-дин печатдин отделди О.М.Эфендиев “СССР-дин Верховный Советдин ведомострин” редакциядиз кIвалахал ракъурзава ва ам азербайжан чIалал акъудзавай изданидин редакторвиле тайинарзава. 1946-йисалди лезги хци партиядин тапшуругъ намуслувилелди кьилизни акъудзава. Дяведин йисара Эфендиев гьакI СССР-дин Министррин Советдин къвалав гвай ТАСС-дин Туьркиядин крариз талукь референт ва СССР-дин гьукуматдин къарарар чапзавай отделдин азербайжан чIалал акъатзавай изданидин редакторни тир. ТАСС-да Эфендиева 1950-йисан гаталди кIва­лахна. Ихьтин важиблу къуллугъар хиве аваз, ­чирвилерихъ къаних касди диссертация­дални кIвалахзавай кьван. 1950-йисан 14-февралдиз адаз (лезгийрикай сифте яз) философиядин илимрин кандидатвилин тIвар гузва.

Гьа инлай О.Эфендиеван уьмуьрдин ма­са биография башламиш жезва. Ада Моск­вадин институтра кIвалахзава. Сиф­тедай­ Г.В.Плеханован тIварунихъ галай халкьдин майишатдин ва ахпа медицинадин 2-нумрадин, эцигунринни инженервилин институтра. Философиядай дагъвиди кIел­завай лекцийрихъ яб акализ, неинки студентар, гьакI аспирантарни къведай. Эфендиеван авторитет йисалай-суз хкаж жезвай. Адаз гьакъисагъвилелди зегьмет чIугун, вичин кар виниз тир еридивди бажармишун хас тир.

Дагъустандиз вичин ватанэгьлидикай хабар авачиртIани, Азербайжанди Осман Эфендиев рикIелай ракъурнавачир. 1957-йисуз алимдиз Азербайжандин илимрин академияди Бакудиз теклифзава ва адал Рагъ­экъечIдай патан институтдин Туьркиядин отдел ихтибарзава. Гьа са вахтунда алимди академиядин аспирантриз  философиядай лекциярни кIелзавай. Пуд йисуз кьван ада стха республикадин алимриз куьмек гана, абурун са бязи крар къайдадик кутуна, лазим пешекарар гьазуруник вичин пай кутуна. Вичин чкадал кIвалахдай касни гьазурайла, ам Москвадиз хъфена. Уьмуьрдин эхирдал кьван Москвадин инженервилинни эцигунрин институтдин философиядин кафедрада кIва­лахна. Докторвилин диссертациядини адавай гзаф вахт ва сагъламвал къакъудна. Гзаф йисарин зегьмет 1968-йисуз кьилиз акъат­на. Ада “Кьилин нервийрин кIвалахдин гьакъиндай И.П.Павлован илимда философиядин месэлаяр” темадай диссертация агалкьунралди хвена.

Адалай гъейри, алимдин гъиликай цIуд­ралди макъалаяр, брошюраяр, ктабарни хкатна. ГьакI профессордин редакциядик кваз жуьреба-жуьре ктабарни акъудна: “Дуьньядикай, уьмуьрдикай И.П.Павлован фикирар”, “Гиппократалай Павловал агакьдалди”, “Павлов ва алай аям”, “Фрейдизм, адан макьсад ва бинеяр”. Эфендиева И.П.Павлован вири илим тупIалай авуна, и месэладай адав агакьдай кас авачир. ИкI тирвиляй ктабарни адан редакциядик кваз акъудзавай.

Османани Софья тIвар алай гуьрчег дишегьлиди чпин кьисметар сад авуна. Абуру руш Севиль тербияламишна. Ада хейлин йисара СССР-дин Министррин Советда консультантвиле кIвалахна.

Уьмуьрлух азад вахт бес тахьай дагъвидин рикIелай багъри ерияр алатзавачир. И кардикай адан мукьва-кьили Ибрамхалилов Рамазана ингье гьикI суьгьбетнайтIа: “1967-йисан октябрдин варз тир. Туриствилин поездда аваз чун Москвадиз агакьна. За Осман имидални кьил чIугун кьетIнавай. КIвализ зенг авурла, телефондин трубка Османа къачуна. Сифте гафар рахайла, за урус чIалалди хабар кьуна. Вахъ галаз гьи чIалал рахада?

— Ваз гьи чIалал кIандатIа, гьа чIалал рахух. Лезги, араб, урус, туьрк, немс, фарс, ингилис.

Гьелбетда, зун лезги чIалал раханай. Зун вуж ятIа чир хьайила, ада гьасятда заз кIва­лиз теклифна. Осман имиди зун гьаятда гуьз­лемишзавай. Чаз чун гьасятда чир хьана ва сада-сад къужахламишна. Ахпа ада зун кIва­­лиз тухвана. РакIар ахъайнамазди, зи къаншардиз пара гуьрчег, пIузаррал хъвер алай дишегьли ва ахпа чукуриз-чукуриз руш Севилни атана. Чай-затI хъвана, са кьас фу тIуь­на, Осман имиди суьгьбетар кудна. Софьяни Севиль хуьрекар гьазурунал машгъул хьана. Османа завай вири мукьва-кьилийрикай, хуьруьнбурукай хабарар кьуна. Са сятда чна ихтилатарна. Адан шадвилихъ кьадар авачир. Анжах са арада Осман хиялдик акатна. Зи суалдизни ада икI жаваб гана:

— Я мирес, вазни ахъай тавур сир за низ ахъайда? ЯхцIур йис я заз ватан тахкуна. Гьамиша рикIе аваз, хквез хьанач хьи, хьанач. Гьар вахтунда са кар акъатдай. КIва­лах­ри, илимдин къайгъуйри заз азад вахт тунач. Исятдани докторвилин диссертация кхьена куьтягьнава. Ам хвена, чандилай алатайла, хкведа Дагъустандиз. Мадни зи рикIевай тIал, зун чи кьилин шегьердиз, адан къанунриз, адетриз табий хьана, милли адетар рикIелай ракъурна. Жегьилзамаз жува ийизвай крариз къимет гуз хьанач. Туьх­кIуьриз тежедай гъалатIарни ахъайна. Ингье са руш ава заз. Кьвед-пуд аял, са эркек велед авайтIа, гьи­кьван хъсан тир. Руш кьванни лезгидиз гъуьлуьз гана, фаракъат ийиз кIанзава. Севилни рази я…”

Гьайиф хьи, Осман Эфендиеван мурадар кьилиз акъатнач. Я адалай ватандизни хквез алакьнач. Рушни лезгидиз кьисмет хьанач. ЧIехи алим 1973-йисуз кечмиш хьана. Рагьмет хьуй вичиз. Лезги халкьдин векилди советрин илим, публицистика вилик тухуник вичин пай кутуна.

Нариман Ибрагьимов