Алатай йисан 2-ноябрдиз “ЛГ”-диз, “Виле такун” кьил гана, зи макъала акъатнай. Милли мани авай гьалдикай, ватанэгьлийрик секинсузвал кутазвай месэлайрикай, манидаррин алахъунрикай ва абурук кутазвай синихрикай, Интернетда абурун яратмишдай кIвалахдиз гузвай къиметрикай…
Ада кIелзавайбурун фикир желбна ва абуру газетдиз чпин фикирар кхьена, баянар гана, милли музыкада арадал атанвай гьалар веревирдна ва гьялна кIанзавай месэлаярни дуьздал акъудна.
За жуван макъалани, маса авторрин фикирарни мад сеферда кIел хъувуна. Вири — дуьз гафар, месэлаярни дикъет гана кIанзавайбур я. Кар ана ава хьи, гьа дикъет гудайбур авач. Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, им гьакъикъат я.
Месэлаяр ва гьакъикъат
Завай Интернетдай 2018-йисан 28-январдиз Грозныйда “Сафия” тIвар алай шадвилерин дворецда кьиле фейи “Чеченрин милли музыкадин премия” мярекатдиз килигун хьана. Ам гьар йисуз тешкилзава ва тухуз кIуьд лагьай йис я. Гьуьрметлу кIелзавайбур, зун гьакI гьейран хьана амукьна ва за рикIивай пехилвални авуна. Фикирна, Аллагьди гана и халкьдиз, сегьнедиз экъечIай кьван искусстводин устадризни.
Пара гуьзел дворец. Вири манидарар, кьуьлердайбур багьа-багьа машинра аваз, лацу балкIанрал алаз къвезва, яру гам экIянавай чилелай пара къешенг залдиз гьахьзава. Абур халкьдин игитар хьиз къаршиламишзава. Виридал (гадайрал, рушарал) гуьрчег парталар, костюмар ала, гьам миллибур ва гьам алай аямдинбур. Мадни, мадни килигиз кIан жезва. Мярекатда Чечен Республикадин Кьил Рамзан Къадирова ва чIехи къуллугъчийри иштиракзавай.
Манидарар 9 номинациядай багьа призралди, премийралди къейдна: “Йисан цIийивал”, “Йисан манидар итим”, “Йисан манидар дишегьли”, “Милли хит”, “Хордин коллектив”, “Халкьди хкягъайди”, “Тамашачийриз хуш хьайиди”, “Къизилдин сес” ва “Гран-При”…
Фикирна: бес чи манидарриз ихьтин югъ мус аквада? Суал жаваб авачиз амукьна. Эхь, чи манидарри, телеканалри ва милли искусстводиз дикъет гузвай ксари, “Шарвилидин”, дишегьлийрин суваррин, ЦIийи йисан вилик шадвилердай залра музыкантар, манидарар кIватIна, концертар тешкилзава, видеойриз кхьизва ва социальный сетра эцигзава. Гьа идалди чпиз рекламани ийизва. М.Абдулкеримован тIварунихъ галай мергьяматлувилин “Просвещение” фондунини “Лезги сес” конкурс-фестиваль пуд сеферда кьиле тухвана. Аферин, баркалла! Им лап тIимил я. Талукь ва герек тешкилатар, музыкальный центраяр, бес кьадарда такьатар, вини дережадин пешекарар авачиз, кьитдиз къалурзавай концертри месэла гьялдай мумкинвал гузвач. Я чи музыкантриз, манидарриз чпин устадвал хкаждай, гегьенш сегьнейриз тамашачийри гьейранвалдай партал алаз экъечIдай, цIийи манияр халкьдив агакьардай мумкинвал авач.
Гьахълу я, маса халкьарин векилрин концертар, манидарар, абуру лугьузвай манияр акурла, чибурузни ширин, везинлу сесер авай манидарарни, рикIи кужумдай, руьгь хкаждай маниярни, кьуьлерни, устад музыкантарни кIан жезва… Амма гакьуртIа…
Къунши чпин гьукуматар, искусство вилик тухузвай кьилдин министерствояр, музыкальный центраяр, идараяр ава. Чахъ вуч ава? Дагъустан Республикадин культурадихъ ва искусстводихъ галаз алакъалу умуми идараяр. Абуру бюджетдай ахъайзавай пулар 14 чкадал пайзава. Адет яз, Кьиблепатан Дагъустандиз — амайбурулай тIимил. Музыкальный искусство вилик тухудай, и хиле зегьмет чIугвазвай композиторриз, шаирриз, манидарриз куьмек гудай са идарани авач лагьайтIа, зун ягъалмиш жедач.
Районра, шегьерра культурадин управленияр, медениятдин маканар ава. Амма абурун мумкинвилер лап гъвечIибур я. Интернетда чи манидарриз, абуру лугьузвай манийриз тикъетар язавайбурун, абурувай цIийи ва руьгь тухардай манияр истемишзавайбурун гъавурдани акьаз кIанзава. Амма абуру, чеб гзаф месэлайрин гъавурда авачиз, истемишзава. Манидарри стха халкьарин гьавайрихъ галаз манасуз, шит, са жуьреда рифмада тунвай гафарикай ибарат манияр лугьудайла, хъелни къвезва.
Чи бязи манидар-гадаяр сегьнедиз экъечIзавай (кутугай партал алачиз) гьал акурла, мадни ажугъ акатзава. Вун халкьдин вилик сегьнедиз экъечIзаватIа, жув са тIимил хьайитIани къайдадиз гъана кIанда эхир. Сегьне вишералди инсанрин фикир желбзавай гуьрчег чка я. Тамашачиярни и гуьзел чкадиз ял яда лагьана къвезва. Сегьнедиз экъечIзавай артистдал алай партални адан бедендихъ галаз кьазвайди, иерди хьана кIанда. Манидар сегьнедиз атанмазди, адан къамат, гьерекат, партал акунмазди, тамашачиди адаз вичин къимет гузвайди я. Куьчедилай атай хьтинди акунмазди, залда авайбурун итиж квахьзава, ахьтинбурун манийрихъни яб акал хъийизвач. Гзаф чи манидарриз чеб сегьнеда тухудайвални чизвач. ГьикI чир жеда, абурухъ галаз кIвалахдай пешекарар авачирла, мукьвал-мукьвал репетицияр тийидайла? Гьарда вичелай алакьдай жуьреда чи мани “вилик” тухузва. Ихьтин гьалар аквазвай тамашачийрикайни гзафбур нарази жезва.
Зурба такьатар
Гьа са вахтунда чун, республикадин маса халкьарив гекъигайла, бязи терефрихъай вилик ква лагьайтIани жеда. Чахъ кьван музыкадинни манидин ансамблар (ВИА-яр) садахъни авач. Гьатта вирибурухъ авайбур санал эцигайтIани, жедач. Лап дамахдай кар я: “Ая кам”, “Штул”, “Ричал”, “Беневша”, “Самур”, “Сувар”, “Шагьдагъ”, “Мирес”, “Шагьнабат”, “Къайи булах”, “Аран”, “Каспий”, “Дустар”, “Хпеж”, “Эксклюзив”, “Гияр”, “Девлет”, “Восток”, “Ватан”, “Кавказ”, “ДаркIуш”, “Гъепцегь”, “Созвездие”, “Прибой”, “Рухун”, “Майдан”, “Рассвет”, “Девран”, “Звезда”, “Межлис”, “Аям”, “Хазар”, “Мубарак”, “Бахтавар”, “Берекат”, “Элит”, “Престиж”, “Звезды Дагестана”, “Шедевр”, “Маэстро”, “Ситория”, “Золотая лира”, “Садвал”, “Казино”, “Алмаз”, “Мечта”, “Караван”, “Весна”, “Оригинал”, “Умуд”, “Сабур”, “Кьисмет”, “Нур”“Ходжа”, “Дуьнья”, “Дуствал”, “Юждаг”, “Гуьлшан”, “Бахт”, “Хийир”, “Хважамжам”, “Жегьил дустар” …
Гьар са ансамблдихъ вичин манидарарни ава: Суьлгьуьят Гьажиева, Роза Магьсумова, Фаризат Зейналова, Эльмира Къараханова, Седагет Саидова, Марина Алиева, Лариса Межидова, Наира Рагьманова, Телли Къарибова, Эльмира Къараханова, Залина Шамова, Жамиля Залова, Алия, Ирада, Диляра, Алина, Фатима, Адиля, Камила Мурсалова, Сейранат Нажафова, Гуьлмира Алиева, Тамила Хидирова, Заира Чигниева, Латифа Айбетова, Эльмира Исаева, Замина Гьажиева, Магьира Ширинова, Камила Мамедова, Таира Муспагьова, Эльза Магьмудова, Сальбина Тагъиева, Жамиля Шабанова, Рена Наврузбегова, Раисат Хидирнабиева, Наиля ва Мадина Шагьмурадовар, Мика Рамазанова, Зейнаб Султанагьмедова, Мадина Муртузалиева, Назиля Ризаева, Лилия Султанова, Марина Мигаль, Ияра, Жаклина, Мадина Келечиева, Саида Яралиев, Тарлан Мамедов, Рустам Къарибов, Руслан Пирвердиев, Мегьамед Аликперов, Рустам Рамазанов, Билал Эскендеров, Омар Меликов, Биримбег Гьуьсейнханов, Нажмудин Нежведилов, Керим Камилов, Ражидин Исмаилов, Фаик Жамирзоев, Тельман, Аслан Идрисов, Эрзиман Османов, Равик Рамазанов, Гьасан Гьасанов, Абидин Шерифов, Расул Абдулкебиров, Фархад Абдурагьманов, Малик Мустафаев, Аслан Фейзулаев, Арзуман, Рауф Бабаев, Замир Пашаев, Валерик Шерифов, Ислам Велиханов, Максим, Ислам Мукаилов, Руслан Ибрагьимов, Расим Исмаилов, Омар Къазиханов, Гьабиб Мирзамамедов, Вадим Айсаев, Амрид Келечиев, Ренат Идрисов, Назмик Шабанов, ашукьар Осман, Адил, Исмаил, Айдын, Шемшир, Алихан, Шихкерим, Динамудин, Расим, Каир, Рубаба, Эсвира, Периханум, МутIалиб, Рамазан, Зугьраб …
Мумкин я, за тIвар кьун тавур ВИА-ярни, манидарарни хьун, гьикI лагьайтIа, Дербентдин, Махачкъаладин музучилищеяр ва Дагъустандин культурадин колледж куьтягьай жегьилри музыкантрин ва манидаррин жергеяр гьар юкъуз къалинар хъийизва, гьавиляй виридан тIварарни рикIел аламукьзавач, информациядин такьатра, социальный сетра виридакай герек малуматарни авач. ТIалабзава абурувай бейкеф тахьун.
Ибур вири лезги музыкадин искусстводин зурба къуват, имарат я. Суалар къвезва: абурукай менфят гьикI къачузва? Абурулай лезги музыка вилик тухуз алакьзавани?
Менфят къачузва. Чи вири ВИА-ри халкьдиз къуллугъзава, музыкадин, шадвилин мярекатар, мехъерар кьиле тухузва. Хуьрерани, шегьеррани, республикадилай къецени. И кардай абуруз сагърай лугьун лазим я. Лезги халкьдин музыкадин искусство, культура вилик тухуникни чпин пай кутаз абур алахъзава. Амма… Сад-вад касдилай гъейри республикадин майданда тешкилзавай зурба мярекатра лезги халкьдин векилар яз иштиракзавайбур авач. Инал тахсир чи гьевескаррин хивени тваз жедач. Вучиз лагьайтIа, республикадин талукь идарайри лезги музыкадин искусстводиз гегьенш рехъ ачухзавач.
Садазни сир туш, меркезда кьиле физвай республикадин шад ва умуми мярекатрик чи халкьдин искусство раижзавай ксар кутун адетдиз элкъвенвач. Ара-бир бязи ашукьар сегьнедиз акъудда, мад маса устадар авачир хьиз. Дербентдин 2000 йисан юбилей къейдзавайлани, чаз татугай гьалар акуна. Мугьманриз зурба концертра лезгийрин музыкантар, манидарар, ашукьар, композиторар, цавун пагьливанар, кьуьлердайбур акунач. Программадик кутун тавурвиляй. Юбилей лезги чилел тухвана, амма лезгияр галачиз… И гьахъсузвилел, барабарсузвилел халкьдин къатари рикIивай наразивална, амма чи чIехи къуллугърал алай халуйри халкьдив икI эгечIун туькъуьнна…
Гьар сад — чеб-чпиз
ШартIар тарифдинбур туштIани, музыкантри ва манидарри милли музыка вилик финик чпин пай кутазва. Абурулай чешне къачуз, музыкальный, культурадин колледжриз мадни жаванар кIелиз физва, сегьнедиз экъечIзава, чпиз искусстводин рехъ хкязава. Бажарагълу жаванар чахъ авазва. Гьакъикъат гьа икI тирди 2017-йисуз НТВ телеканалдин “Ты супер” теле-шоу-конкурсда гъалибвал къазанмишай Карина Исмаиловади ва центральный 1-телеканалдин “Голос” проектда сад лагьай чка кьур Селим Аллагьярова успатна. Яран суварин вилик Дербентдин “Гуьлуьстан” залда тешкилай концертда чи са шумуд жегьил манидардини иштиракна. Абурукай 13-14 йисавай Румина Мегьамедова хкатна аквазвай. Адахъ хъсан сесни, сегьнеда тухудай алакьунни ава. Жаван рушаз куьмек гудай пешекарар, спонсорар хьайитIа, ада республикадилай къецени, Каринади, Селима хьиз, халкьдин тIвар хкажда. Ахьтинбур мадни ава, амма чкайрал абур майдандиз акъуддай тешкилатчияр, шартIар ерли авач. Гзафбур чпин бажарагъ ачухиз тахьана амукьзава.
Чи тамашачийри манидаррин репертуарда авай манийрал иллаки наразивалзава. Абур чи халкьдин музыкадихъ, ахлакьдихъ, руьгьдихъ, такабурлувилихъ галаз къазвайбур туш, чи халкьдин къилихдин ерияр аквазвайбур туш лугьуз.
Яратмишзавай ксари санал кIвалахуналди арадал гъизвай мани халкьдин рикIе гьахьдайдини, гьикьван яб акалайтIани, икрагь тежедайдини жезва. Гьайиф хьи, чи манидарриз маса ва регьят рехъ жагъанва. Абуру, пешекар шаиррин, композиторрин алакьунрикай менфят къачун тийиз, чпин “манияр” арадал гъизва. Куьрелди, гьар сад чеб-чпиз я.
Месэла важиблуди, хциди, садавай-кьведавай гьялиз тежедайди, четинвилерихъ галаз алакъалуди я. Шаирар чахъ гзаф ава, амма композиторар тупIаралди гьисабиз жеда. Лезги музыкадин тарихдиз вил вегьейла, инал тIварар кьун лазим къвезва. Советрин Союздин композиторрин Союздин членар хьайи Готфрид Гьасанова, Сейфуллагь Керимова, Зейнал Гьажиева, Эльза Ибрагьимовади ва гьевескар композиторар Омар Аюбова, Асеф Мегьмана, Керимхан Бабаева, Фетуллагь Керимханова, Гьасанагъа Мурсалова, Падишагь Киберова лезги манидин майданар гегьеншарун, ам вилик тухун патал еке зегьмет чIугуна. (Рагьмет хьурай чпиз). Россиядин композиторрин Союздин член, госпремийрин лауреат Мегьамед Гьуьсейновани и рекье ийизвай алахъунар екебур я. Адан манийри лезги музыкадин фондуна лайихлу чка кьазва.
Алай вахтунда композиторвилин кеспидал вуж машгъул жезва? Мегьамед Гьуьсейнов, Маина Абдулмуталибова, Къагьриман Ибрагьимов, Видади Зулфукъаров, Седакъет Керимова, Мавлудин Хаиров, Насир Шагьмурадов, Замир Пашаев, Мурад Саидов… Лезги манийрин фонд девлетлу авуник Даниял Къазиева, Суьлгьуьят Гьажиевади, ТIайиб Мегьамедова, Сергей Аллагькъулиева аквадай хьтин пай кутуна. Исятда жемятдин арада тIвар-ван авай “Самур”, “Мирес”, “Бахтавар” ва бязи маса ВИА-рик квай гадайрини цIийи манияр арадал гъизва. Абурун тIварар малум туш, вучиз лагьайтIа са концертдани межлис кьиле тухузвайбуру манийрин авторар (шаир, композитор) малумарзавач. Им гьич рехъ гана кIанзавай кар туш. Гьевескаррин алахъунри месэла гьялиз куьмек гузвач. Композиторри теснифзавай манияр гзаф вахтара гьа нотайрал аламукьзава, вучиз лагьайтIа, чи манидарар композиторрихъ галаз санал кIвалахиз вердиш туш.
Гьейранардай манияр
Луткуна сад лагьай сеферда кьиле тухвай “Лезги сес” конкурс-фестивалдикай гзафбуру чпин фикирар лагьанай ва абурун куьруь мана ихьтинди тир: “Халкьдикай халкь ийизвайди адан кьетIен къилих, руьгь ва милли чIал, музыка-мани, искусство я. Эгер абур авачтIа, халкьни жедач. Чахъ и ерияр, къазанмишунар авазва, абур хуьн ва вилик тухун чи буржини я. Абур квадардай къайгъусузвал чи халкьдин векилрихъ тахьурай”.
Гьа и жуьредин, лезги манидин къайгъударвилин ихтилатар заз 30 йис идалай вилик Дагъустандин билбил, РСФСР-дин халкьдин артистка, Ленинан ордендин сагьиб Рагьимат Гьажиевади авунай. Ам рекьидалди вилик заз адахъ галаз гуьруьшмиш жедай бахт акунай. Адан устадвал, алакьунар, бажарагъ, хайи халкьдихъ авай кIанивал зурбади тир. Лезги мани гваз ам Дагъустандин вири районриз, СССР-дин хейлин республикайриз, шегьерриз фена. Рагьимат Гьажиевадихъ галаз лезги манидин сес яргъариз акъудай Дурия Рагьимова, Ражаб Сафаров, Айдунбег Камилов, Шамси Къухмазова, Абидат Назаралиева, Эслихан Агъаева, Гьабибуллагь Мансуров, Ризабала Агъабалаев, Жамал Шагьмарданов, ашукьар Абдул, Нуьсрет, Садуллагь, Ширин, Сакит ва масабурни чна рикIел хуьзва.
Р.Гьажиевади а чIавуз лагьанай: “Лезги манидикай рахайтIа, зи фикирдалди, ам чи арадай акъатзава. Зун анжах халкьдин манийри гьейранарна, чпел ашукьарна. Лезги халкьдин хьтин музыка Дагъустандин маса миллетрихъ авач. Квез зи гафар инкариз кIан жемир, заз акуна, чизва. За Дагъустандин саки вири композиторрихъ галаз кIвалахна. Чи классик Готфрид Гьасанова чи манийрал пара дамахдай. Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадова “ХупI гуьзел манияр авачни лезги халкьдихъ!” лугьудай. Руьгьдин ирс буш чкадал арадиз къведайди туш. Чахъ дегь заманайрилай инихъ чи культура, искусство ава. Ам хуьн ва вилик тухун къенин несил милли искусстводив, чи руьгьдин къазанмишунрив эгечIзавай тегьердилай аслу жеда”.
Эхь, гьакI я. Амма гзафбуруз, ксай месик иситIа кIанзава лагьайвал, устад манидарарни, руьгь тухардай, шадардай, дамахдай маниярни, вилик фенвай искусствони, культурани кIанзава. Гьа са вахтунда садани фикирзавач хьи, яратмишзавай инсанри милли музыка, искусство, литература арадал гъизва, дидед чIал, милли къанажагъ, руьгь, бубайрин адетар хуьзва, гегьеншарзава, халкьдин тIвар дуьньядин майданда машгьурзава. Бес и важиблу кардал машгъул инсанрин тереф хуьдайбур, абуруз кIвалахдин, яшайишдин къулай шартIар тешкилдайбурни хьана кIандачни?!
Аквазвайвал, милли искусстводин хиле яратмишзавай такьатар екебур я. Абур ва шаиррин, композиторрин, музыкадин махсус пешекаррин десте вири санал кIватIна, зурба къуватдиз элкъуьрдай, лезги мани мадни вини дережадиз хкаждай шартIар тешкилдай центр герек я. Гьукуматдин дережада и месэла гьялун четин акъваззавайди гьар садаз чизва, гьавиляй жумарт, ватанперес ва мумкинвал авай рухвайри и месэла чпин хивез къачунайтIа, абурлу, тарифлу, халкьдини разивалдай кар жедай.
Нариман Ибрагьимов
