РФ-дин премьер-министр Дмитрий Медведева къецепатан уьлквейрин агьалийриз илимдин дережаяр къазанмишун патал диссертацияр хайи чIаларал хуьдай (эгер кIвалах къецепатан чIалал кхьенватIа ва илимдин кIвалах хуьзвай идарада гьахьтин мумкинвилер аватIа) ихтиярар гузвай къарардал къул чIугунва. И кардихъ галаз алакъалу яз, Россиядин халкьарин чIаларилай тафаватлу яз, къецепатан чIалариз авай кьетIен ихтиярар мадни артух хьанва. Идалай гъейри, Россиядин мектебра къецепатан чIаларай 2020-йисалай ОГЭ ва 2022-йисалай ЕГЭ чарасуз яз вахкунин къайда кардик кутаз кIанзава. Россиядин халкьарин чIаларайни винидихъ къейднавай имтигьанар вахкуз жеда, амма гуьгьуьллудаказ. Къейд ийин хьи, абур профильный имтигьанар яз гьисабзавач, къецепатан чIаларин имтигьанриз лагьайтIа, ихьтин дережани ава. Профильный имтигьандин лайихлувал ам я хьи, адан нетижайри абитуриентдиз сад-садаз мукьва са шумуд пешедай чирвилер къачудай мумкинвал гузва. Гьавиляй абитуриентди хайи чIалай ЕГЭ вахкун бажагьат хкяда, гьикI лагьайтIа, гьатта филологиядин вузриз гьахьдайлани, адахъ са жуьрединни къуват авач. ОГЭ ва ЕГЭ вахкунин истемишунрикай сад ам я хьи, имтигьан анжах урус чIалал вахкана кIанзава, гьатта милли мектебра кIелзавайбуруни. Садалайни чиновникар ихьтин къарар кьабулуналди, абуру чирвилер къачудай ч\ал яз ла жуваз кIандай чIал хкягъунин жигьетдай Конституцияди ганвай ихтиярар чIурзавайдахъ инанмишариз алакьнач. Гьа са вахтунда «Россиядин халкьарин чIаларин гьакъиндай» Федеральный законда Россиядин Федерациядин халкьарин чIалар Россиядин государстводин милли тирди тестикьарнава.
Ихьтин гьаларин нетижада, чIехи классрани тарсар хайи чIалал гунин къайда кардик квай республикайра (мисал яз, Татарстан) школьникар, имтигьанриз хъсандиз гьазур хьунин мураддалди, урус чIалал элячIнава. ЧIехи классрани тарсар хайи чIалал тухунин къайда кардик кутаз кIанзавай чкайра ихьтин мураддал «хаш» эцигуниз мажбур хьана, гьикI лагьайтIа и месэладикай са хийирни авач.
Россияда государстводин къуллугърал алайбурув чарасуз къецепатан чIалар чириз тун планрик ква. Гьа са вахтунда уьлкведин са жерге республикайра государстводин ва муниципалитетдин къуллугърал алайбуруз чпи кIвалахзавай республикайрин государстводин чIалар чир хьун чарасуз яз гьисабзавач. Ахьтин фикир арадал къвезва хьи, хайи чIаларикай санани хийир къачуз тежедай шартIар яратмишзава.
Гьатта сифте нубатда хайи чIалариз куьмек гана кIанзавай чкайрани абур сергьятламишзава, еримлу жедай рекьер агалзава. Ихьтин сиясатди хайи чIалар михьиз терг хьуниз таъсирда.
Конституциядал ва федеральный закондал асаслу яз, государстводи Россиядин халкьарин чIалар хвена кIанзава. Гьакъикъатда лагьайтIа, чи уьлкведа къецепатан чIалариз ракIар — ачухзавай, хайибуруз агалзавай мисал жезва.
Амиль Саркаров
