Алай йисуз Дагъустандин халкьдин шаир, вирибуруз гзаф истеклу хьайи гуьзел къилихрин инсан, лезги эдебиятда вичин лайихлу гел тур Шагь-Эмир Билалович МУРАДОВАН 105 йис тамам жезва.
Кьуьзуь жеда тIебиат,
Кьуьзуь жеда вацIар, вирер, гьуьлерни,
Тарих фейи гелерни,
Хажалатар, дердерни,
Ярдин вили вилерни…
Гзаф чIавуз тухвана зун хиялди,
Фикир кьуна арушна са суалди:
“Вуч авуна на тарихда Ватандин?
Гьихьтин гелер туна вуна виждандин?” — кхьенва шаирди вичин са эсерда. И суалдиз жаваб адан яратмишунрин рехъ, шииррин таъсирлувал ва гуьзелвал, ада халкьдиз авур къуллугъ ва кIанивал я… Шаирдин сифтегьан гъвечIи ктаб, “Хушбахт Дагъустан” тIвар алаз, 1949-йисуз чапдай акъатна. Гьа йисуз ам СССР-дин писателрин Союздин членвилизни кьабулнай…
Ш.-Э.Мурадов Москвада ва Махачкъалада акъатай гзаф ктабрин автор я. “Хушбахт Дагъустан”, “Лацу лифер”, “Дагъвидин манияр”, “Рахазва Шагьдагъ”, “РикIяй-рикIиз”, “Рагъ ва муьгьуьббат”, “Шалбуз дагъдин шагьвар”, “Багьа декьикьаяр”, “Чун вири дустар я”, “Нин савкьат хъсан я?”, “ВикIегь Камал”, “Гьиссерин сесер” ва масабур.
Ш.-Э. Мурадоваз Расул Гьамзатова “Ислягьвилин лиф” лагьанай. Шаирдин гьар са эсер халкьдин уьмуьрдикай, рикIин мурадрикай, абурун дердерикайни кьисметрикай кхьенвай. Адан шиирриз халкьдин мецин яратмишунриз мукьва хьун ва чIалан михьивал хас я. ГьакI тирвиляй шаирдин гзаф шиирар манияр яз композиторри музыкадал эцигнава, еке гьевесдивди абур сегьнейрилай, радиодай лугьузва ва яб акалзава.
Ш.-Э. Мурадован яратмишунриз, эсеррин кьетIенвилериз ва жуьрейриз литературадин критикри, алимри ва эдебиятдал рикI алай гзаф ксари къимет ганва. Заз инал абур тикрар хъувун герек яз аквазвач. ГьакI ятIани, адан яратмишунар бес кьадарда ва фагьумлувилелди ахтармишнавач, лайихлу къиметни гьелелиг ганвач.
РикIин михьивилелди, шаирдин къаматдиз ва адан яратмишунриз дериндай фикир гуналди, адакай пара хъсан келимаяр “Гьиссерин сесер” ктабда зи гьуьрметлу дуст, къелемдин стха ва чи гуьзел шаир Мерд Алиди лагьанва: “Шагь-Эмир Мурадов лезги манийрин бажарагълу устад я. Адан поэзиядин гьар са эсер са гуьзгуь, са къешенг нур хьиз аквазва. Им адахъ жумарт рикI, марифатдин михьивал, уьмуьрдал кьарувал, муьгьуьббатдин гужлувал авайвиляй я. Вири и лишанар адан яратмишунриз хасбур я”.
Намуслу я хайи диде-бубадиз
Гьуьрметдайди, къайгъу чIугваз рикIивай.
Умудралди килигдайди дуьньядиз,
Мурадрихъни аваз анжах экуьвал, — шаирди вичин эсерар датIана насигьатдинни инсанпересвилин, ватанпересвилинни виждандин михьивиликай кхьенва. Дидедихъ рикI кунин, адаз гьуьрмет авунин, адан къайгъу чIугунин темайрай кхьенвай шиирар даим герекбур я:
Кеферда варцар акъудайтIани,
Гьуьлуьн деринриз авудайтIани,
Са кIвач атIана галудайтIани,
Зайифардач за зи рикIин ялав,
Хкведа азиз дидедин къвалав…
Ш.-Э.Мурадован яратмишунрин кьилин темайрикай сад муьгьуьббатдинди я. И эсеррин гуьзелвал, назиквал гьар са касдиз хуш жеда. Чебни саки вири чи манийриз элкъвенва:
Зи къаншардал ацукь, гуьзел,
Ваз манияр лугьуда за.
Ви гуьрчег тIвар алаз мецел,
Вавай илгьам къачуда за!..
* * *
Вун перишан акур чIавуз
Рагъ цифедик акатда зи.
Дердинин агь кьакьан цавуз
Кайи рикIяй акъатда зи…
Ш.-Э.Мурадовахъ кьван ярар-дустар, истеклу мугьманар ва, адахъ рикI куз, гьамиша адал кьил чIугваз къведай жегьиларни яшлубур яраб маса касдихъ хьанатIа?! Гилан аямдин гзаф (гьам яшлу, гьамни жегьил) шаирри ва писателри чеб адахъ галаз таниш тирдал, ада чпиз гайи илгьамдин ва къайгъударвилин тарсарал дамахзава. Гзаф ярар-дустар хьиз, адал мукьвал-мукьвал кьил чIугваз чи машгьур манидарар тир Рагьимат Гьажиева, Дурия Рагьимова ва масабур къведай.
Ви манийри хуш таъсирда деврандиз,
Сятералди яб гуз кIанда инсандиз.
Сивел мили хъуьруьн алаз, хизандиз
Вун мугьман хьун шад сувар я, Дурия…
Зи чIалар ваз савкьат яз за багъишна.
Гьар са гафни ваз зи рикIин алхиш я.
Яшамиш хьухь бахтавар яз, Дурия! — кхьенай шаирди вичин Дуриядиз бахшнавай шиирда. Дустарал рикI алай кIвале мугьманар бул хьайила, кефияр къумбар хьанвай вахтунда ада лугьудай: “Къуй зи кIвалер, мугьманрив ацIана, дар хьурай, амма зи рикIни кIвалин ракIар абуруз гьамиша ачух я!”
Садра шаирдин кIвале заз, столдихъ ацукьна, дикъетдивди суьгьбетдал машгъул хьанвай рагьметлу Забит Ризванов акуна. И чIавалди шаир заз Межид стхадин кIвалени акурди тир ва чун танишни хьанай.
Забит муаллимди Шагь-Эмир халудиз кIарасдин гъвечIи кьватидиз ухшар авай са затI къалурзавай. Адал шаирдин шикил чIугунвай ва кIаникай чIаларни кхьенвай (рагьметлу Забит Ризванова ам халис художникди хьиз туькIуьрнавай). Ингье а цIарар:
Шагь дагъларин шагь хьтин хва,
Ваз салам я яргъарай!
Заз ван къвезва ви манийрин
Дагъустандин дагъларай!
Буйдиз гъвечIи, руьгьдиз чIехи,
За къужахда кьада вун!
КIватIна вири, Къуба патан
Цуьквер юкьва твада вун!
Гьа ихьтин шикил шиирдин кьве бендни галаз рагьметлу Забит Ризванова Межидазни бахшнавай…
Им бес асирра амукьдай ирс тушни!..
Малик Гьажиев, шаир, педагог
