(Ктабдикай къейдер)

И йикъара заз муфтиятдин Кьиблепатан Дагъустанда авай диндин векил Гьажиев Гьуьсейна Алкьвадар Гьасан эфендидин “Диван ал-Мамнун” ктаб ба­гъишна. Ам Россиядин илимрин Академия­дин шаркь патан институтдин “Шаркь литера­тура” издательстводи Москвада 2020-йисуз (390 чин, тираж — 1000 экземпляр) чап авунва.

Ктаб таржума авунвайди ва баянар ганвайди  И.Насыров, проектдин илимдин регьбер ва сифтегьан макъала кхьейди РАН-дин академик, философиядин илимрин доктор А.Гьуьсейнов я. Ктабдин кьилин редактор тарихдин илимрин доктор А.Аликберов, сифте гаф кхьейбур А.Аликберов ва И.Насыров, рецензентар тарихдин илимрин кандидат Ш.Шихалиев, физикадинни математикадин илимрин кандидат Н.Абдулгьамидов я.

Ктабдикай кхьенвай куьруь аннотацияда икI лугьузва: “Диван ал-Мамнун” тарихдин памятник я. Ана 19-асирдин эхирдин ва 20-асирдин эвелдин Дагъустандин руьгьдин уьмуьр ва медениятдин вакъиаяр гегьеншдиз къалурзава. И теснифда Да­гъустандин гьа девирдин машгьур арифдар, шаир, жемиятдин деятель Алкьвадар Гьасан эфен­дидин­ (1834-1910) философиядай,тарихдай, этикадай адан килигунин тегьер,фикир якъин­даказ ачухарзава.

“Диван ал-Мамнун” ктабдин кьил чна араб чIа­лай лезгидал таржума ийин. “Диван” гаф араб чIала гзаф манайринди я. Чна инал “шииррин кIватIал, ктаб”­ мана къачузва. “Мамнун” — Аллагьдин хъсанвилик, регьимдик квайди.

А.Гьасан 1834-йисан 15-октябрдиз Авар округдин Балахани, гилан Балакан хуьре (Унцукуль район) Къурбан Алидин гада Абдуллагьан хизанда хьан­ва. Абдуллагь эфенди Кавказда хьайи дяведихъ галаз алакъалу яз вичин муаллим ва иранбуба шейх Мегьамед Ярагъвидихъ (1772-1868) галаз Алкьвадрилай Балаханадиз куьч хьанвай.

ЦIийиз акъуднавай ктабда Мирзе Гьасанан уьмуьрдин рехъ галай-галайвал къалурнава, цIийи аямрив ахгакьарнава.

“Диван ал-Мамнун” Гьасаназ а девирдин нуфуз­лу ксари кхьенвай чарарикай ва абуруз арифдарди ганвай жавабрикай ибарат я. Гьасан эфендидиз Россиядин гьукуматдин патай ганвай тIварар-чинер:­ 1865-йисуз — юнкер, а вахтунда Кьасумхуьрел округдин суддин секратарь тир, 1867-йисуз — прапорщик, Табасаранда наиб тир, 1871-йисуз — подпору­чик, 1874-йисуз — поручик (164-чин “Диван ал-Мамнун”).

1867-йисуз кьеанви Агъамирзе эфендиди адаз ганвай шабагь мубаракзавай къасыда кхьенва. Ихьтин ва маса вакъиайриз бахш­навай къасыдаяр, шиирар, шаркь патан шии­ратдин гьар жуьредин кIалубра аваз кхьенвай эсерар Гьасан эфендидиз цIудралди, ви­ше­ралди къвезва ва ада жавабарни хгузва.

Гьасанахъ галаз алакъа хьайибурук, ктабдай­ аквазвайвал, 32 кас лезгияр, амайбур дагъустан­эгьлияр ва Россияда суьр­гуьн­да авайла таниш хьайи мусурман алимар, шаирар, ашукьар, динэгьлияр я.

1877-йисуз Туьркиядин Османрин империядини Россиядин арада дяве хьана. Себеб ам тир хьи, Туьркиядин­ гъилик квай хашперес общинайра гъулгъула къарагънавай. Россиядин куьмекдалди Румыния, Сербия, Черногория, Болгария азад хъувуна, абурукай аслу тушир гьукуматар хьана. Османрин империядикай Къарс, Батуми шегьерар къакъатна.

Урусатдин гьукуматди Кавказдин халкьа­рикайни дяведиз аскерар тухуз хьана. Абурукай садбур, “чна мусурманрихъ галаз дяве ийидач” лугьуз, кьулухъ катна, Ватандиз хтана, садбур Туьркияда амукьна.

Ихьтин гьалара Чечнядай тир Алибега, вич гьаждилай хкведайла Туьркиядин чIехи ксарихъ, Шамилан­ гада Гъазимегьемедахъ галаз­ раханва лугьуз, бунт къарагъаруниз эверзава­. Ихьтин ксар Дагъустанда­ни пайда хьана. Бунтарин нетижаяр агъурбур хьана­. И кар “Диван ал-Мамнун” ктабда гегьеншдиз къа­лурнава.

Россиядин пачагьлугъдин армияди къизгъин женгералди и бунтара гъалибвал къачуна, бунтчийрин башчияр, Гунибдиз тухвана, тарагъаждиз акъуд­на. За анжах кьиблепатанбурун тIварар кхьизва: Ника кьади (Будухай); Малдай (Кьурагьай); Къази Агьмед хан, Абдулхаликь эфенди (Ахцегьай); Абдул Гьамид эфенди ва Гьажи Шихбуба эфенди (СтIалдилай); Гьажимурад (КьепIирдилай)…

Гзаф кьадар инсанар Къазикъумухдай, Ахцегьай, Куьредай, Табасарандай, Къайтагъдай чпин хи­занарни галаз Урусатдин шегьерриз суьргуьн аву­на. Са кьадар начальникар ва халкьдиз таъсир­ ийизвай инсанар, бунтариз­ майил ийизва лагьа­на, Дербентда дустагъда ацукьарна. “Абурун арада Куь­ре округдай зунни дидедин патай зи халу Гьажи Ис­маил эфенди авай”, — кхьизва “Диван ал-Мамнун”­ ктабдин авторди. Дербентдин къеледин дустагъда ам 7 варзни 10 юкъуз хьана. Ахпа ам Дер­бентдин дустарин ва урусрин кесерлу чиновник­рин заминви­лелди азад авуна. Гьатта хатасузвал алат­навачир­тIани, Гьасан эфенди вичин хайи хуьруьз Алкьвадрал хъфена.

Чирвал, илим къачуниз Гьасан эфендиди­ вичин яратмишунра гзаф фикир гузва. Къуръандин сифте атанвай “Икъра…” аятдин кIе­лунихъ, чирвал къачунихъ эвер гузва. Чирвал авай инсан я шей­тIандивай, я инсанривай алдатмишиз жедач.

1878-йисуз ада вичин гада Абдул-Али Темир-Хан-Шурадиз кIелиз ракъурна. Рекье твадайла, адаз шиир бахшна (211-чин.).

1879-йисан 5-мартдиз ада Санкт-Петербургда яшамиш жезвай урусрин император III Александраз хсуси хатасузвал хуьзвай атлу, конвойда къуллугъзавай вичин гада Абу-Муслимаз кхьизва:

Эй Абу-Муслим, зи играми хва,

Зи вилерин нур, чандилай багьа.

Ви чан сагъ хьурай, уьмуьрни къади,

Хушбахтвал кьисмет хьурай ваз даим,

Хъсан крара хьурай ваз даях

Сакъийи Кафсар, а лалаку-шах.

Зи рикIин хиял, зи мурад метлеб

Хушбахтвилинди хьунухь я ви гъед

Аллагьдин патай хьурай мергьемет,

Хъсан ийида гьада чи кьисмет.

Вири себебрин себебни гьам я,

Къудратрин сагьиб, куьмекни гьам я.

Гьада идара ийизва рикIер,

Гьам я гудайди хажалатни хъвер.

Умудлу я чун: гьакимар ада

Хъсан кIвалахрин дуьз рекье твада.

Чан хва, къанундал ая дуьз амал,

КIан жемир авун садрани писвал.

Кагъазар кхьиз, шад ая Мамнун,

Эй вилерин нур, саламат хьуй вун.

Динэгьли тиртIани, Алкьвадар Гьасана Урусатдиз мукьва хьун ва адан культура чирун жуван халкь патал менфятлу тирди кьатIана ва ада хайи халкь уяхарун патал еке чалишмишвилер авуна. Идалай кьулухъ ктабда авторди жуьреба-жуьре дустагъра хьайи йисарикай суьгьбетнава.

“Чаз хквезвай чарарай чир хьана Саратовдиз, Саранскдиз, Шацкдиз,гьатта Иркутскдизни (Мирза-Къазанфар Зулфикъаров Мамрачви, Абдулкъафар ва Дадаш Кьасумхуьрелай суьргуьн авунвайди (вири шегьерра авайбурун тIварар за кьазвач)”, — кхьизва Гьасан эфендиди, (233-234 чинар).

1883-йисан 27-майдиз пачагь Александр Александровича вичин кьилел гьукумдин таж эцигна. Пачагьди менефис авуна, суддалди суьргуьн авунвайбуруз муддатдин пудай са пай, суд авачиз суьр­гуьн авурбуруз азадвал гун малумарна. ИкI, Гьасан эфенди вичин юлдашарни, хизанни галаз сифте Дербентдиз хтана. Гьижрадин 1300-йисан ша­бандин вацра, 1883-йисан 28-июндин хемис юкъуз, Алкьвадрив ахгакьна.

Гьасан эфендиди вичин медреса тартибдиз хкана, гьуьжреяр ремонт хъувуна ва вич рагьметдиз фидалди 28 йисуз тарсар гана.

“Яваш-яваш чи рикIериз секинвал янава, гьелек­ хьунин гьиссер ва бедбахтвилин туь­кьуьл­вилер алатна, чи патав чи мукьва-кьи­ли­­яр, чи уьлкведин гьар пипIерай дустар атана. Чи диндин меслят къалуруналди, чун гьа­буруз мугьман хьана. Чал, вацI хьиз, михьи, на­муслу­, чирвилер къачуз кIанза­вайбур авахьзавай. Зун, эглеш тавуна, абуруз чирвилер гуз эгечIна. Аллагьдиз гьямди, шукур хьуй, вири алемрин иеси тир”, — кхьизва ада ктабдин 262-чина.

Ина ада, Аллагьдиз гьуьрмет авунин  ли­шан яз, 4 чиникай ибарат къасыдани кхьизва­.

Суьргуьндай хтайдалай гуьгъуьнизни Гьасан эфендиди гзаф вакъиайриз, инсанриз эдебиятдин эсерар кхьизва ва жавабар хгузва. Абур вири кхьей­тIа, зи макъала яргъи же­да. Ихьтин са риваятни ава. Са хуьряй Алкьвадрал Гьасан эфендидиз атан­вай. Чпин суьгьбетар куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз абуру хабар кьуна:

— Чавай гила къарагъна хъфейтIа жедани, чан эфенди?

— Эхь, чан рухваяр, эгер Алкьвадрал атайбур вири ина амукьнайтIа, Алкьвадрикай шегьер жедай­.

Ни ктабдиз итиж ийизватIа, за кIелун меслят къалурзава, ам гзаф гуьрчег, менфятлу, чи халкьдин тарих къалурзавай, инсандик къанажагъдин, марифатдин кьакьан дережадин къилихар кутун тербияламишзавай чешме я. 1892-йисуз Кавказда ва Дагъустанда  вабадин тIегъуьн хьана. И азардик Гьасанан гада Абдурагьман рагьметдиз фена. Адалай вилик гада Абдулгьаким цIегьерин азардик кечмиш хьанвай.

1897-йисан 13-декабрдиз и фана дуьньядай атIа дуьньядиз адан кайвани Салигьат, Ярагъви Абдулгъанидин руш хъфена. Адан 67 йис тир. Абур санал 50-йисуз яшамиш хьана. Адаз элегия-къасыда кхьенва (341 чин.).

1810-йисан 13-январдиз, арбе юкъуз, гъедрехъ, Гьасан эфендидиз руфунин тIал яна. Ам гзаф зайиф­ хьана. Ада кьиникьикай шиир “мутакариб” размердалди кхьенва (375-чин.).

* * *

Рагьметлуда эхиримжи 28 йисуз сухтайриз тарсар гузвай. Маса краривай яргъа тахьана, хийирлу кIвалахрал машгъул тир. Динэгьли алимри гузвай су­алриз кхьена ва я хуралай жавабар гузвай. Аллагь­ вичелай рази хьуй ва адан сирериз нур ягъуй. Аллагьди Женнет кьисмет авурай. Амин!

“И эпилог кхьена Мегьемеда, Абдуллагь Алкьва­дарвидин хци. Ам рагьметлу Ал-Мамнунан хайи гъве­­чIи стха, гьадан ученик я. Бахтсуз перишанвили чIугунвай умуд кутазва и “Диван ал-Мамнун” ктаб кIелай гьар сада лайихлу муалимдиз хийир — дуьа ийида ва адан руьгьдиз “Ал Фатиха” сура кIелда, Аллагьди­ адаз регьим авун патал.

И гуьрчег ктаб 1913-йи­сан 17-декабрдиз Темир-Хан-Шура шегьерда мусурман чапханадин иеси Мегьемед-Мирза Мавраева вичин харжидалди басма авуна”.

Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин девирдин газетрин ва журналрин кIвалахдани иштиракна. Ам дуьньядикай хабардар кас хьана. Ада Египетда акъат­завай “Мауят”, Бакудай — “Иршад”, Бахчисарай­дай “Таржуман” газетар къачузвай.

(Макъала куьруь авунва)

Сулейман Пашаев,

Советский хуьр