Дуьньядин кьвед лагьай дяве. Ватандин ЧIехи дя­ве. ХХ асирдин мусибатдин, къияматдин и вакъи­а­яр тарихда гьатнава. Гзаф кьадар телефвилер, магь­румвилер, къурбандар арадал гъайи и дявейрик ­ цIай кутурди, дуьньядин чIехи пай цIун ялавра турди Германиядин кьилиз фендигарвилелди атай Пуд лагьай рейхдин канцлер Адольф Гитлер хьана. Вири дуьньядин агъавал ийиз кIан хьайи адан крчар Со­ветрин Союзди кукIварна, фашизмдиз акси маса уьл­квейрин ва халкьарин куьмекни галаз.

 Эхиримжи­ йисаралди Яру Армияди Гитлеран Германиядин винел къазанмишай ЧIехи Гъалибвилин гьакъиндай са шаклувилерни авайди тушир. Гила гъалибвал чпин кIвачихъ ягъиз кIанзавайбур, СССР-дин ва Россиядин халкьарин игитвилер тахьайдай кьазвайбур, тарихдин чинар рикIелай алудиз кIанзавай­бур пайда жезва. И мурадар кьилиз акъудун патал Украинади, Польшади, Прибалтикадин республикай­ри ва са бязи маса уьлквейри Яру Армиядин къагь­ри­ман аскерриз хкажнавай памятникар чукIурунал­ди, абурухъ галаз “женг” чIугваз­ва. Вуч авуртIани, ЧIе­хи Гъалибвилин роль агъузариз, чи кьегьал аскеррин игитвилер хъендик кутаз жедач.

Зулуматдин дяве

Европадин­ са шумуд уьлкве вичиз муь­тIуь­гъар­на­вай, абурун девлетар, промышленность, такьатар­ дяведин рекье ишлемишзавай, инсафсузвилин а кьил авачир фашистрин Германиядал гъалибвал къазанмишун  ре­гьят кар тушир. Саки вад йисуз Яру Армия­­ди, советрин халкьари, гзаф кьадар къурбандар, магьрумвилер хьанатIани,  фендигар, алчах душмандихъ галаз женг чIугуна, хайи чил азадна, маса халкьарни фашизмдикай хвена.

Тарихдин гьакъикъи делилрихъ, рекъемрихъ га­лаз садавайни гьуьжетиз ва абур шаклувилик кутаз жедач. Вучиз лагьайтIа, гьар са делилдихъ, ре­­къемдихъ тайин инсан, вакъиа, женг… гала.

Дяведин 1941-1945-йисара чи уьлкведин телеф хьайи инсанрин кьадардиз талукь яз ктабра, докладра, махсус комиссийрин ахтармишунра, гьукумдин малуматра жуьреба-жуьре рекъемрикай лагьан­ва. ИкI, 1946-йисан февралдиз акъатай “Больше­вик” журналда советрин 7 млн. кас телеф хьайидакай кхьенва. Гьа и рекъем 1946-йисан мартдиз И.Ста­лина “Правда” газетдиз ганвай интервьюдани малумарнава. Ада лагьанай: “Немсерихъ галаз кьиле фейи дяведин женгера, кьур чилерилай концлагерриз тухвайбурни кваз, Советрин Союз ирид миллиондив агакьна инсанрикай магьрум хьана”.

Дяведилай гуьгъуьниз, 1959-йисуз СССР-да агьалийрин перепись тухвана. 1961-йисуз Н.Хруще­ва дяведа советрин 20 млн. кас телеф хьайидакай малумарна. 1965-йисуз Гъалибвилин 20 йисан юбилей къейдзавай мярекатдал Л. Брежнева лагьа­на: “Советрин Союздал фашистрин Германияди илит­Iай хьтин пара инсафсузди хьайи дяве мад са халкьдизни акунач. Дяведи къад миллиондилай виниз советрин инсанар уьмуьрдивай авуна”.

1988-1993-йисара генерал-полковник Г.Кривошееван регьбервилик кваз военный тарихчийрин коллективди армиядин, флотдин, сергьятдин ва НКВД-дин къенепатан кьушунра телеф хьайибурухъ галаз алакъалу архивдин документар ахтармишна. КIва­лахдайла, абуру армиядин генерал С.Штеменкодин ва генерал М.Гарееван регьбервилик кваз те­­леф­ хьайибурун кьадар чирдай комиссийрин нетижайрикайни менфят къачуна. Тарихчийрин коллективдиз лап сирлу документар ахтармишдай мумкинвални гана. Вад йисуз кьиле тухвай ахтармишунрин нетижа ихьтинди хьана: дяведин йисара СССР-дин вири жуьрейрин армийрай 8668400 кас телеф хьана.

КПСС-дин ЦК-дин тапшуругъдалди 1989-йисуз го­­сударственный махсус комиссия Ватандин ЧIехи дя­­веда телеф хьайи вири агьалийрин кьадар чи­ру­­нив­ гатIунна. Адак Госкомстатдин, Илимрин ака­­демиядин­, оборонадин министерстводин, архив­дин кьи­лин управленидин, дяведин ветеранрин комитетдин, Красный Крестдин ва Красный Полумесяцдин векилар квай. Дурумлу кIвалахдин нетижада комиссияди советрин 26,6 миллион агьали къирмиш хьайидакай ма­­лумарна. 2008-2009-йисарани уьл­кведиз хьайи зия­нар тайинарун патал махсус комиссийри кIвалах­на­, абуруни винидихъ гъайи ре­къемар тестикьар хъуву­на­. Абурукай 6,6 млн. ди­шегь­лияр­ тир. 1945-йисан эхир­­ра Советрин Союзда 20-далай 29 йисалди авай ди­шегьлийрин кьадар итимрилай кьве сеферда гзаф тир.

Къарсатмишдай делилар

Комиссийрин коллективри гьи халкьдикай гьикьван телеф хьанатIа, гьамни тайинарна. ИкI, Ватан­дин­ ЧIехи дяведин йисара  5,7 млн. кас урусар, 1,4 млн. украинвияр, 253 агъзур белорусар 187,7 агъзур татарар, 142,5 агъзур чувудар, 117 агъзур узбекар… ва 11,1 агъзур дагъустанвияр телеф хьана­.

Дяведин къурбандрикай ихтилатдайла, адетдин ва военныйрихъ галаз са алакъани авачир агьалийрикайни лугьун лазим я. Г.Кривошеев кьиле авай комиссияди тайинарайвал, Ватандин ЧIехи дяведин­ йисара 13,7 млн. агьали кьена. Немсери кьунвай чи­ле­рал бомбаяр вегьиникди, тупарин ягъунрикди ирид миллиондилай виниз инсанар уьмуьрдикай магьрум хьана. Каш, садакай масадак акатдай азарар себеб яз кьуд миллиондив агакьна аялар, жегьи­лар, дишегьлияр, яшлубур телеф хьана. Германиядиз есирар яз тухвай агьалийрикайни кьве миллиондилай виниз инсанар хкатна. Анжах душманди гьалкъада тунвай са Ленинградда 1 млн. кас кьена. Ихьтин мусибатдин къурбандар са дявейрани хьанач ва маса са уьлкведизни акунач.

Дяведин йисара гел галачиз квахьайбуру ва немсерин есирда гьатайбуру 4,6 млн. кас тешкилзава. Есирда гьатайбурукай 1783300 кас хтана.

Гитлера илитIай дяведи уьлкведин халкьдин майишатдиз гайи зиянарни екебур я. Душманди 1710 шегьерни поселок, 70 агъзур хуьр барбатIна, чукIур­на, кана. Промышленностдин 32 агъзур кархана, 98 агъзур колхоз, 1876 совхоз тарашна, барбатIна. Санлай къачурла, душманди гайи зиянар 2 трлн.600 млрд манатдиз барабар хьана. Им Советрин Союздин милли девлетрин 30 процент тир. Гьа са вахтун­да алай макъамда Гитлерал гъалибвал къазанмишайди чеб я лугьузвай США-диз материальный са зиянни хьанач. Англиядин девлетрикай 0,8 процент, Франциядин девлетрикай 1,5 процент хкатна.

Дуьньядин кьвед лагьай дяведин нетижаяр чпиз кIани жуьреда къалуриз алахънавайбур майдандиз экъечIайла, намуслу инсанар ажугълу жезва.

Жазадив агакьна

Ахьтин намуссузри Нюрнбергдин суддин къарарарни гьисаба кьазвач. Амма абур хьана ва тарих­да гьатнава. Нюрнбергдин процесс — международный суд гьа и шегьердин Юстициядин дворецда 1945-йисан 20-ноябр­дилай 1946-йисан 1-октябрдалди  кьиле фе­на. Анал Гитлеран Германиядин виликан регьберрин инсафсуз, алчах, вири инсаниятдиз зиян гайи крар дуьздал акъудна, абуруз талукь къимет гана ва тахсирлу ксариз жазани тайинарна.

Советрин государстводин регьбер И.Сталиназ гьа югъ алукьдайди чизвай. Гьеле 1943-йисан 1-но­я­­­бр­­диз Москвадин конференциядал СССР-дин, США-дин­ ва Великобританиядин къецепатан крарин­ министрри кьабулай чинебан (сирлу) протоколдин 18-пунк­туна кхьенвай: “Дяведин йисара авур вагь­ши­ви­лерай гитлерчияр жавабдарвилиз чIугунин гьа­къиндай декла­рация”. 2-ноябрдиз и декларация Сталинан, Рузвель­тан­ ва Черчиллан­ къулар алаз “Правда” газетдиз акъатнай.

Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутур ксар жазадив агакьарунин гьакъиндай теклифар 1945-йисан февралдиз Крымдани, СССР-дин, США-дин ва Великобританиядин руководителар гуьруьшмиш хьайилани, ганай. Мисал яз, Черчилла лагьанай: “Дя­ведин кьилин тахсиркарар, гъиле гьатнамазди,  гуьллеламишун, заз чиз, виридалайни хъсан кар я”. Амма Сталина абур “гуьллеламишдалди сифте суддин вилик акъвазарун важиблу тирди” лагьанай.

Гьа икI, 1945-йисан гатуз Лондондин конференциядал пуд уьлкведин иштираквал аваз Международный военный трибунал ­тешкилна ва адан устав туь­кIуьрна. Адак дяведин иштиракчияр тир — уьлквей­­ри чпин пайни кутуна. Военный трибуналдин судьяяр­виле чIе­хи кьуд уьлкведин (СССР-дин, США-дин, Ве­ликобританиядин ва Франциядин) векилар хкяна: талукь тирвал, СССР-дин Верховный суддин предсе­дателдин заместитель, генерал-майор И.Никитченко,­ юстициядин полковник А.Волчков, виликан генеральный прокурор Ф.Биддл, 4-округдин апелляционный судья Ж.Паркер, Англиядин апелляционный суддин судья Ж.Лоуренс, ЧIехи суддин судья Н.Биркет, уголовный праводин профессор Анри де Вабр, Париждин апелляционный суддин виликан судья Р.Фалько.

Суддал гитлерчийри инсаниятдиз акси яз авур тах­сиркарвилер тайинарна: нацистрин гьукуматдиз акси инсанар къирмишун, абу­рун­ геле къекъуьн, дус­­тагъра тун. Суд-дуван­ авачиз, чпиз хуш та­кур­бур дус­­­­тагъра, лукIви­ле тун, зулумар авун, уьмуьр­дикай­­ магьрумарун. Дуьньядин кьвед лагьай дяведик кьил, хей­­лин халкьар лукIвилик кутун, концлагерра инсанрал медицинадин тежрибаяр тухун, миллионралди ин­санар къирмишун, шегьерар, хуьрер барбатIун …

Военный трибуналди, тарагъаждиз акъудуналди, кьиникьин жаза гана: Герман Герингаз, Мартин Борманаз, Эрнст Кальтенбруннераз, Иоахим фон Риббентропаз, Вильгелм Кейтелаз, Альфред Розенбергаз, Ганс Франказ, Вильгельм Фриказ, Юлиус Штрейхераз, Фриц Заукелаз, Артур Зейсс-Инквартаз, Альфред Йодлаз. Рудольф Гессаз, Вальтер Функаз, Эрих Редераз уьмуьрлух дустагъ, гзафбуруз 20 ва 15 йисан крар атIана. ГьакIни трибуналди СС, СД, гестапо ва нацистрин партиядин къурулуш тахсиркарвилин организацияр яз тестикьарнай.

Зиянрай эвез вахчудай вахт

1946-йисан 15-августдиз Америкадин информациядин управлениди немсерин арада тухвай хабар кьунрин нетижаяр газетра чапнай. Абурун бинедаллаз, немсерин 80 процентди Нюрнбергдин процесс гьахълуди яз ва суддин вилик акъвазарнавайбурун тахсиркарвални гьуьжет алачирди яз гьисабнай. Хабар кьурбурун са паюни тахсиркарриз кьиникьин жаза гана кIанзавайдакай малумарнай.

Амма тамаш къе вуч жезватIа? Гьа Германияда, Прибалтикадин уьлквейра, Украинада ва масанрани нацистрин, фашистрин лозунгар, пайдахар хкажзава, маса миллетар такIанарунин, къирмишунин таблигъат гваз майданрал, куьчейриз экъечIзава. Дуьньядин кьвед лагьай дяведа агъзурралди инсанар, са суд-дуванни авачиз терг авурбур игитрин дережадиз акъудзава.

Россиядин кьилиз атай Горбачева ва Ельцина неинки уьлкве США-диз, Великобританиядиз, Германиядиз маса гана, гьакI маса уьлквейрив СССР-дал (15 республикадал) алай буржар Россиядин ва адан халкьдин гьисабдай вахкана. Гьа са вахтунда Россиядиз дяведин вахтунда хьайи зиянрай эвез ва буржар вахкудайбур авач. Анжах гила и месэла къарагъарнава. РФ-дин Госдумадин депутат Михаил­ Дегтярева “Известия” газетда чапнавай макъалада къейдзава: “Гьа­къи­къатда, Германияди Ватандин ЧIехи дяведа хара­пIайриз элкъуьрай шегьеррин ва хуьрерин ин­санриз авур зулумрин, санлай экономикадиз гайи зиянрай эвез вахкайди туш. ЦIийиз арадал атай ГДР-дихъ галаз буржар вахкун тавунин гьакъиндай икьрар авайтIа­ни, ФРГ-дихъ ва ахпа сад хъхьай Гер­маниядихъ галаз ихьтин икьрар ку­тIун­на­вайди тушир. Гьавиляй, къенин йикъан гьакъикъат бинедиз къачуна, Германиядивай вири зиянрай (3-4 трлн. евро) эвез вахчун герек я”. Лап дуьз лугьузва. Израилди холокостда чувудар кьинай эвездин пулар истемишна ва вахчуна, бес чи уьлкведин 27 миллион къурбандрин эвез вахчун тавун дуьз жедани? И месэла Госдумадани гьялдайвал я. Фадлай авуна кIанза­вай кар тир.

Нариман Ибрагьимов