Руьгьдин ишигъ куькIуьрайди

ЦIинин йис чун халкь яз хуьдай, виликди фидай, гележегдани давам жедай кьетIен къуват — руьгьдин ишигъ багъишай чIехи алим, педагог, фольклорист, пи­сатель, публицист, ­государстводин ва жемиятдин деятель — Гьажибег   Агьмедха­нович   Гьажибегован   120 йисан юбилейдинди я. И вакъиадин важиблувал аннамишун ­патал са делил гъунни, заз чиз, бес жезва. Гь.А.­Гьа­жи­бегов чаз, лезгийриз, сифте яз милли чIалан азбука, адал кхьинар, ктабар багъишай, ­ибурулайни тафаватлу кьилинди яз, чаз милли газет арадал гъайи, адан сад лагьай редакторни хьайи кас я. Идан гьа­къиндай “Лезги газетдин” 100 йисан юби­лейдихъ галаз­ ала­къалу яз гзаф сеферра чи ва гзаф маса ксарин фикирар кIел­дай­бурув ага­кьарнава.

Амма ам газетдин юбилей тир. Гила а газет арадал гъайи, адаз сифтегьан редакторвал авур, газетдиз виликди фидай, яша­миш жедай, халкьдиз паквилелди къуллугъдай сифтегьан камар ачухай чIехи сагьибдин юбилей вилик ква. Ам гьикI къейдда­тIа, ни вуч ийидатIа, завай виликамаз лугьуз жедач. Са кардихъ инанмиш я: Гь.А.Гьажибе­гован юбилейди чи халкьдин лап нуфузлу векилрин руьгьда цIийи гьиссер, къастар, къуватар артухарда. Адан юбилейдиз талукь гзаф крарик кьил кутада.

Крар гзаф ийиз жеда. Ам хайиди тир Ахцегьани, аялвилин йисар кьиле фейи Бакудани, чIехи чирвилер къачур Москвадани, уьмуьрдин лап муракаб вакъиайрал ацалтай, амма миллетдиз чIалан илимдин бинеяр, публицистикадин сифте чешнеяр, газетни журнал, ктабар, учебникар багъишай Махачкъаладани,  лезгияр яшамиш жезвай виринра адан юбилейдиз талукь кIелунар,  конференцияр, совещанияр, ктабар акъудун ва раиж авун, адан къаматдиз талукьарна, телевиденидинни кинодин лентер арадал гъун ва къалурун, ва маса крар тешкилдайдак умуд кутазва. Ина алимриз, муаллимриз, ас­пирантриз, аялриз, артистриз, художникриз, шаирриз, публицистриз, общественный деятелриз, депутатризни чиновникриз ийидай крар гзаф жагъида. КIанзавайди жуван чIа­лахъ, эдебиятдихъни медениятдихъ, тарихдихъ, а ивирар хуьнихъ рикI кун я.

Гьажибег Агьмедханович хьтин рухваяр виш йисалай са сеферда хьун мумкин я. И нумрадилай башламишна, чна адан юбилейдиз талукь материалар — рикIел хкунар, шиирар, гьикаяяр, очеркар, шикилар чапзава. Гьи­кьван чун и чIехи хцин руьгьдиз мукьва хьайи­тIа, гьакьван чун руьгьдиз девлетлу ва къуватлу жедайдал шак алач…

* * *

Сифте нубатда, чаз алимдикай ва дустуникай СтIал Сулеймана лагьай гафар важиблу я. Сулеймана вич Гьажибега, “руквадикай”­ хкудна, алемдиз машгьурайди раижзава:

Эвела ваз салам-дуьа,

Зи рикIин ишигъ Гьажибег.

Къенин къалди зунни я сагъ,

Кефияр — ачух, Гьажибег.

 

Гьайиф жез чун чавай яргъа,

Вучзава зи гъвечIи ваха?

Минет хьуй, чан руш Зулейха,

Вуна хъсан хуьх Гьажибег…

“РикIин ишигъ” гьар са касдиз лугьуз хьун мумкин туш. ХХ асирдин Гомера Гьажибегаз ахьтин къимет ганва!

* * *

Филологиядин илимрин доктор, профессор, сулеймановед ва эминовед  Ражидин  ГЬАЙДАРОВА  Гьажибегаз  “Гомеран стха” ла­­гьанва. Ихьтин кьил ганвай макъала чи га­зет­­дин 1992-йисан 4-апрелдин нумрада чап­на­ва. А макъалада ихьтин келимаяр гьалтзава:­

“Гьар са халкьдин меденият арадиз атунин рекье ахьтин кьетIен макъамар ва кичIевал течир бажарагълу дирекар жеда хьи, абуру а халкьдин вичин ва адан ме­дениятдин тарихда мягькем чка кьада. Эгер абур анай акъудиз ала­хъайтIа, миллетдин уьмуьрдин рекьин нукьсанвал, адакай са вуч ятIани лап важиблуди кими тирди ашкара жеда…”

Макъалада СтIал Сулеймананни Гьажибег Гьажибегован дуствилин алакъайрикай лагьанвай келимаяр генани важиблубур я: “Абурун алакъаяр, рикIяй-рикIиз рехъ авай дуствал чи миллетдин и чIехи векилрин къаматризни дуьз ва лайихлу къимет гун паталди чарасуз ва кьетIендаказ гьисаба кьуна кIандай ихтибарлу делилар я.

Вичихъ мумкинвал амай эхиримжи йи­къалди Гьажибегова Сулейманан тIвар ри­кIин сидкьидай еке гьуьрметдивди ва кьетIен тавазивилелди кьуна. И хуш рафтарвилин бинеда Сулейманан зурба камаллувал, лезги халкьдин кьисметдикай чпин ниятрин туьш­вал ва, гьелбетда, Сулейманан шаирвилин гьайбат авай…”

* * *

Гь.Гьажибегован-публицистдин ва тешкилатчидин лайихлувилерикай ДГУ-дин профессор, литературовед Гьажи  ГАШАРОВА  икI кхьизва: “Гьажибег Гьажибегова Да­гъустанда гьукуматди тешкилай сад лагьай лезги газетдин (“ЦIийи дуьнья”, 1928-йисан 21-июль) редакторвал ийизва. Бажа­рагълу алим газет чкадиз гъунин, мухбиррин коллектив кIватIунин кардал гзаф алахъна. Адан жафаяр гьавайда феначир. Газет себеб яз, мухбиррин арадай алакьунар авай хейлин жегьил шаирарни писателар, журналистарни алимар акъатнай…”

(“ЛГ”-дин 2012-йисан 29-мартдин нумрадай)

* * *

Алимвилин алахъунрин ва алакьунрин гьакъиндай фикир желбдай келимаяр Гь.Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш  Зулейха  СУЛТАНОВАДИ  лагьанва:

“Ам пакамахъ лап фад къарагъдай ва идарадиз фидалди, столдихъ ацукьна, кIва­лахдай. Аламатдин кар ам тир хьи, Гьажи­бег яргъалди столдихъай къарагъдачир, гагь-гагь пакаман сятдин пудралди кхьинрал алахъ­дай, лап тIимил ксудай. Вичин гъиле авай кардал рикIивай машгъулвиляй, бязи вахтара фу тIуьнни адан рикIелай алатдай.

Гьажибегаз, вичи кIвалахдайла, рахун кIан­дачир, иниз килигна, ам столдихъ ацукь­­навайла, за жуван крар сиви чуькь та­вуна тамамардай. Ам кухнядиз атайла, зун милиз хъуьредай ва Гьажибега лугьудай: “Акунрай зун, чин-гъил чуьхуьн тавуна, кухнядиз атуникди вун хъуьрезва”. Ам, гьасятда вичин гъалатI туькIуьр хъувуна, кIва­лахал фидай.

Гьажибег, датIана са квел ятIани маш­гъул­ тир, са квехъ ятIани къекъведай­ ва бязи вахтара себебсуз перишан жедай,  хиялри тухудай. Сифтедай зун адан гъавурда гьатзавачир, зун кьадарсуз сугъул жезвай, вучиз ла­гьайтIа, зи аял вахтар акъатай Кьасумхуьрел зун еке ва шад хизанда чIехи хьанай. Стхади тар, за­ни чIехи ваха чIагъан ягъиз, чун къугъваз­-къудгаз вердиш хьанвай. Гила Гьажибеган кIвале сугъулвили агъавалзавай. За закди да­тIа­на фикирардай: “Им вуч ажайиб инсан я мегер, йифди ксудач, ни ам мажбурзава, вучиз ада кьадарсуз кхьинарзавайди я, вучиз гьар са чарчин кIус багьаз хуьзва?

Са сеферда Гьажибег кIвалахал фейила, за адан столдал алай чарар кIелиз башламишна. Са чарчел ихьтин гафар кхьенвай: “пIипI”, “пипIез”, “пипIяй”, “пипIен” ва икI мад. Адалай гуьгъуьниз грамматикадин упражненияр къвезвай. Акунрай, заз акур чарар лезги чIалан грамматикадин сифте чинар тир. Гьажибег хтайла, за, жува кIелай гафар тикрариз, адан алахъунар зарафатдиз вегьез башламишна. Наразивилелди заз килигна, ада икI лагьанай: “Ваз дидед чIалан грамматика чин тийидайвиляй, дуьз рахан тийизвайвилин хъуьруьнар вал авун лазим я. Ихьтин чирвилер­ аваз, гьеле институтдизни гьахьиз кIан­зава”. Гьажибега заз вичи кхьенвай ктаб къалурна ва давамарна: “Заз чи халкь дидед чIалал савадлу хьана кIанзава, вучиз лагьайтIа, урус чIал чириз регьят, кIел-кхьин авунин кар вилик тухуз жеда”.

* * *

Гьажибег Гьажибегован ирс, кIватI хъувуна, несилрив ахгакьарун патал хейлин ­зегьмет чIугур машгьур публицист, илимрин доктор, профессор  Джонрид АГЬМЕДОВА кхьенва: “Тарихдинни биографиядин и очерк кхьидалди вилик заз гзаф зегьметар чIу­гун герек атана. Гьажибег Гьажибегован тIвар мецел гъуникай инсанриз игьтият аваз хейлин йисар алатна эхир (ам “халкьдин душман” яз гьисабзавай). Гьавиляй адан уьмуьрдихъ ва яратмишунрихъ галаз ала­къалу вири крар рикIелай ракъурнавай. ИкI ятIани, зун и касдиз талукь материалрин су­ракьда гьатна: архивра къе­къвена, Моск­вада авай Ленинский библиотекада заз сифте яз лезги чIалал акъа­тай республикадин “ЦIийи дуьнья” газетдин  саламатдиз амай подшивкаяр гъилелай ийидай мум­кинвал хьана…”

Агъадихъай давамарнава: “Чи халкьди вичин арадай еке бажарагъ авай гзаф ксар майдандиз акъудна. Амма абурукай хейлинбуру чеб тайин тир са рекьяй, месела, поэзияда, тарих ахтармишунин карда, драматургияда, живописда… устадар яз къалурна. Ахьтин ксарилай тафаватлу яз, Гьажибег Гьажибегов гзаф рекьерай зурба алакьунар авай кас тир, ада илимдинни яратмишунрин кIвалахдин пара хилериз итиж ийизвай, гьа рекьера гьакъи­къатдани гьейранардай хьтин агалкьунарни къазанмишна”.

(“ЛГ”-дин 2000-йисан 13-апрелдин нумрадай).

* * *

Гь.Гьажибегован кьисметдиз, ирсиниз, зи фикирдалди, сифте яз дуьз къиметар 2002-йисан 22-мартдиз РАН-дин ДНЦ-да алимдин ва женгчидин 100 йисан юбилейдиз талу­кьарна кьиле фейи илимдин сессиядал гана. Ана Дагъустандин илимдин общественностди, тIвар-ван авай шаирри ва прозаикри, ­литературоведри, политологри, журналис­тикадин векилри иштиракна. Итижлу рахунар ИЯЛИ-дин а чIаван директор, академик ­ Гьажи Гьамзатова авунай: “Гь.Гьажибегов хьтин касдин тIварунихъ ихьтин мярекат тешкилун чун вирибур патал кьетIен сувар я, вучиз ла­гьайтIа, Гь.Гьажибегов, Да­гъустандин са жерге маса рухваяр хьиз (абурун арада Н.Самурский, Ж.Коркмасов, А.А.Тахо-Годи хьтин ва маса къагьриман рухваяр авай), ХХ асирдин илимда, литературада, просвещенида, печатда — санлай вири культурада сифте камар къачурбурукай сад я. Къенин сессия физ­вай институтдин бинеярни гьа касди кутурбур я… Ам гурлудаказ башламишай, амма бедбахтвилелди куьтягь хьайи уьмуьрдин куьруь рехъ фена, 30-йи­сарин гьахъсуз жазайрин къурбанд хьайи касди вичин уьмуьр зинданрани дустагъра пучна…”

А сессиядал лагьай маса гафар, фикирар санлай за жуван “Гафунин майданар” ктабда  (ДКИ. Махачкъала. 2010) тунва, абур инал тикрарзавач.

Гь.Гьажибегован гьакъиндай жуван фикирар за ихьтин цIарара лагьанва:

Вуч цIуцIрум… ракьари ракьар нез,

Кьуд пад — гум, такьари такьар нез,

ЦIай авач, гум ава живедин,

ЦIугъ ава, такь атIуз гуьлледи…

 

Амма гум, амма чим Ватандин

РикIел къвез, хъверзава вижданди.

Гъибетди, чин таквар, руьгь таквар,

Гъида кьван виждандал ихьтин къар…

 

Къизилдиз къизил я лагьайди

Авунва аксина рахайди.

Душман я лугьузва дестекдиз,

Ракъинивай нур къачур эркекдиз.

 

Хайи чIал-хазина хвейидаз,

Сердеррин серинрай фейидаз,

Къванерал  чан гъана, рахайдаз

Лугьузва чара рехъ тухвайд я.

 

Гевгьерар, якъутар чIаларин

КIватIайди, акализ гъаларихъ,

Гекъигун буьтIруькдив руьгьерин

Вуч сир я цав такур руьцеринд?..

 

Суалри — хехери кIасзава,

Игитдиз вуч ялав хасзава!

Къай атIуз, тIал атIуз ракьарин,

Ава ам рехъ тухуз гьакьарин.

 

Гьахъ анжах муркIарин кIаник ква,

Игит — ях, мирг адан вилик ква.

Къени кас рекьева-мекьева,

КIуд тежез, саврухрин йикьева…

Гьажибегар хьтин рухваяр эбеди я, яни абур рекьиз жерибур туш! Халкь амай кьван абур чи рикIера яшамиш жеда!..

Мердали  Жалилов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин

лайихлу работник