Партиядин Дагъустандин обкомдин ва Министррин Советдин къарардин бинедаллаз 1952-йисуз Ахцегь райондин Ялцугърин хуьряй 180 кIвал дагъдай арандиз эвичIна. Мамрачринни ХенжелкIеледин арада авай тIулал хуьр кутуна. Гьа и йисуз 40 кIвал Кьурагь райондин Буршимакьай, са кьадар кIвалер Филискъай ва Жикъискайни куьч хьанай. Гуьгъуьнлай (1960-йис) ХенжелкIелеяр, Мамрачар, Магьмутар, Хъартасар ва са кьадар масабурни атана, “Ирид стхадикай” ибарат хьайи хуьруьз Советский тIвар гана.
1952-йисуз Ахцегь райондин Ялцугърин хуьрун Фрунзедин тIварунихъ галай колхоздин председатель Гьабибов Мегьараман меслятдалди ХенжелкIеледал кIвалер эцигун патал керпичар атIудай бригадаяр гъана. Абуруз Шихагьмед Эминова регьбервал гузвай. Абур авай шартIар, чIугвазвай зегьмет акурла, ХенжелкIеледал яшамиш жезвай Барух лугьудай кьуьзуь чувудди аранда къубудин кьалу яд хъвазвайбур вири, къиздирма акатна, къирмиш жеда лагьанай. Гуьгъуьнлай абуру яд алцифариз, самоварра ргаз, ишлемишна акурла, Баруха мадни лагьана: “Чпин дарман абурув чпив гва”.
Бригадир Ш.Эминова прораб Воробьев галаз типовой къайдадин кьве кIвални са дегьлиз галай дараматар эцигна. Сифте кIвал дяведин ветерандин хендеда, аялар галай Фетуллаева Гуьлденедиз эцигнай.
Гьа икI вахтар гзаф алатна… Алай вахтунда Советскийдикай чиргъ вегьенвай куьчеяр (са куьчеда къир цанва), кьве мертебадин кIвалер, тIебии газ, гьамга хьтин яд авахьзавай булахар, пуд мертебадин мектеб, культурадин кIвал, ФАП, спортдин ва музыкадин школаяр, ГУП-дин контора, администрациядин идара, почтадин отделение, чка-чкадал туьквенар, куьрелди, яшайиш патал къулай вири шартIар авай мягькем хуьр хьанва.
1998-йисалай хуьруьн юкьвал мискIин эцигна, кардик ква. Хуьруьн жемят, са хизан хьиз, ислягьвилелди яшамиш жезва. И кардин гьакъиндай хуьре жезвай мел-мехъерри, хийир-шийирдин мярекатри, хуьруьнбурун иштираквили шагьидвалзава. Агъсакъалрин кьадар гзаф я. Агъсакъалрин советдин председатель, зегьметдин ветеран Мурадов Зейнеддина гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва.
Хуьруьн колхоз гьамиша кIвенкIвечи жергейра хьана. Колхоздин председателар хьайи М.Гьабибова, С.Мурсалова, А.Асварова, Ш.Абдулхаликьова хайи хуьр, халкь патал зегьмет чIугуна.
1965-йисалай колхоздикай совхоз хьана. Сифтегьан директор Шамил Абдулхаликьова, гуьгъуьнлай Забитов Несредина ва Нуриев Низама сифте йикъалай майишатдин экономика хкажиз алахъна. Багълар, уьзуьмлухар цIийи хъувуна, саларбанвилиз, малдарвилиз кьетIен фикир гана. Бул бегьерар битмишариз хьайи къазанжияр халкьдин дуланажагъ хкажуниз, хуьр аваданламишуниз харжна. Месела, 1984-йисуз 450 гектар цIийи багълар кутуна, уьзуьмлухрин кьадар 350 гектардив агакьарна. Совхоздихъ 200-далай виниз ацадай калер ва 500 къарамал авай. Майишат КПСС-дин ЦК-дин, ВЦСПС-дин, ВЛКСМ-дин ЦК-дин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахдиз кьве сеферда лайихлу хьанай.
1956-йисуз хуьре ирид йисан школа ачухна. Ана 9 муаллимди 120 аялдиз чирвилер гузвай. 1975-йисалай хуьре 3 мертебадин школа эцигиз башламишна. 1982-йисуз алай аямдин истемишунриз жаваб гудай къешенг дарамат кардик акатна. Школадин директорар хьайи Ш.Исмиханован, С.Къарибован, И.Керимован, А.Гьамидован, С.МутIалибован, Б.Мусаеван, А.Нуралиеван, С.Агьмедован, И.Къазанфарован, А.Османовадин тIварар гьуьрметдивди, дамахдивди кьуниз лайихлу я. Алай вахтунда школадин директордин везифаяр А.Маметова кьилиз акъудзава.
Абубакар Нуралиева 40-йисалай виниз школада директорвал авуна. Адан девирда 3-йисуз галаз-галаз чи школа республикадин “Йисан школа” тIварцIиз лайихлу хьана. Исятда чи школада 90-далай виниз муаллимри зегьмет чIугвазва. Абурун гъилик 600-дав агакьна аялри чирвилер къачузва. Школа гьамиша гьам районда, гьам республикада вилик жергейра ава. Ана ИКТ-дин рекьяй директордин заместитель Рамазанов Рамиза компьютеррин технологиядай мектеб вилик тухун патал гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва.
Чи хуьряй тир медицинадин илимрин доктор, Калугада авай Вирироссиядин онкологиядин диспансердин кьилин духтур Вагьид Эфендиевал, ДГУ-дин преподавателар — биологиядин илимрин кандидат Бедредин Мусаевал, метематикадин илимрин кандидат, доцент Эзедин Велиевал, техникадин илимрин кандидат Салаутдин Тагъиевал, ДГТУ-дин преподаватель, экономикадин илимрин кандидат Заур Исмихановал, экономикадин илимрин доктор Мадина Керимовадал, илимрин кандидат, подполковник Ширван Абдуллаевал, РД-дин чилерин ва эменнидин алакъайрин рекьяй министр Заур Эминовал ва масабурал чна гьахълудаказ дамахзава.
Гьамиша СМИ-рихъ галаз алакъа хуьзвай лайихлу муаллим ва журналист Ферид Вагьабован тIварни кьун тавуна жедач.
Дяведин вахтунда, вичин мал-девлет гана, танкарин колонна туькIуьруниз пул ракъурай Тажир Фетуллаев, фронтда женг чIугуна хтай офицерар — стхаяр Мегьарам ва Гьамидуллагь Гьабибовар, Буба Сафаров, Жафер Асваров, Алибег Алимирзоев хьтин игит рухвайрин экуь къаматар чи рикIера гьамишалугъ амукьда.
Светский ва диндин алим Алимужрум Тагъизаде, шаирар — Ялцугъ Эмин, Насруллагь Нури, Шагьпаз Вагьабов, Фатма Демирова, Гуьлбиче Гьабибова, Шура Абдурагьманова, Маил Эфендиев, Агьмед Агьмедов, Ражадуллагь Салманов, Сулейман Пашаев, композиторар — Рустам Къарибов, Шакир Мегьарамов, полковникар — Мавлуд Мирзоев, Мегьамед Шагьгьуьсейнов, Абдул Ражабов, Ширван Абдуллаев, Тельман ва Керим Керимовар, Ленинан ва Октябрдин революциядин орденрин сагьиб, тIвар — ван авай багъманчи Эмир Гьасаналиев, рекьерин инженер Гьасан Къазанфаров хьтин кьегьал рухваяр чахъ гзаф ава. Гьайиф хьи, виридан тIварар кьадай мумкинвал авач. Абуруз виридаз аферин ва баркалла!
Алай вахтунда хуьруьн администрациядин кьиле акъвазнавай Эмирагъа Асваров, депутатрин советдин председатель Ренат Мамедгьуьсейновахъ галаз санал хуьр аваданламишунив рейсадвилелди эгечIнава. Абуру агьалияр хъвадай, дигидай целди таъминарзава. Зирзибил акъудун патал улакь кардик кутунва. Хуьруьн куьчейрин хуьлера турбаяр твазва. ЦIийиз кIвалер эцигнавай магьлейриз эквер тухузва ва хуьруьн уьмуьрда кьиле физвай мярекатра иштиракзава.
“Лезги газетдин” корреспондент хьайи Ш.Шабатова ингье и хуьруькай вуч кхьенватIа: “Советский хуьр. Ам Бакудихъай, Дербентдихъай, Кьасумхуьрелай, гьи патахъай къвезвайдаз хьайитIани, капун юкьвал алайди хьиз аквазва. 1952-йисалди Мамрачрин тIул ветIери гьелекзавай чка тиртIа, къе ана са гуьзел хуьр арадал атанва. “Куьредин цIерид хуьр” шиирда Советский хуьруькай ихьтин гафар ава:
ВацIун и пад я Мамрачар,
Циф алай физ жеда гужар:
Гьарнихъай къвез ветIрен лужар,
Ам гзаф мурдар чка я!
Эгер СтIал Сулейман бубадиз къенин хуьр акунайтIа, ада мумкин тир икI лугьудай:
Гила килиг а Мамрачар,
Къизилди хьиз гузвай нурар.
КIвале-кIвале мехъер-сувар
Ам гьахьтин гумрагь чка я”.
Зани къенин йикъан гумрагь, берекатлу, девлетлу, инсанар дуствилелди яшамиш жезвай Советский хуьруьз жуван шиир бахшзава:
Советрин хуьр
Дагълух хуьрер кIватI жез иниз,
Сухулмиш жез, куьнуьдиз хьиз,
Гьар инсандихъ галаз кьаз гуьр,
Чlехи жезва Советрин хуьр.
Кьакьан кlвалер, имаратар,
Авай гьахьтин къешенг шартlар,
Лап йигиндиз гьерекатиз,
Вилик физва Советрин хуьр.
Рекьин къерех базарар я,
Як, чlем, виртни газарар я.
Кlан хьайитlа, гьар жуьре куьр
Жагъурдайд я Советрин хуьр.
Инсанар я авай гьуьрмет,
Чlугваз ава гьалал зегьмет,
Багьа къашар, гьар сад са дуьр,
Авай макан Советрин хуьр.
Аранда квез хьана бине,
Эцигнава шегьер куьне.
Алукьзавай цlийи девир
Мадни абад хьурай чи хуьр!
ЦIи аранда бине кутунвай Советский хуьруьн 70 йисан юбилей жезва. За винидихъ къейднавайвал, жемятди, галатун тийижиз, къачунвай зегьметдалди абуру еке агалкьунар къазанмишнава. Амма 800-дав агакьна зегьметчийри кIвалахиз хьайи “Фрунзенский” совхоз чукIунихъ галаз алакъалу яз гзаф инсанар бейкар я. 300-дав агакьна хизанар Россиядин шегьерра кIвалахуниз мажбур хьана. (Абурун сиягь зав гва).
Чна райондин, республикадин кьиле авай ксарин вилик, халкьдин тIалабун яз, гъизва: хуьре, инсанриз кIвалах жедайвал, са кархана, участковый больница эцигин, са шумуд куьчеда къир цан ва маса къулайвилер тешкилин. Кьилдин са касдин юбилей тешкилдайла, федеральный бюджетдай миллиардралди пулар ахъайзава. Бес 5000-далай гзаф агьалияр яшамиш жезвай хуьруьн юбилей къейддайла, гьукуматдин патай са куьмек жедайди тушни?!
Сулейман Пашаев
