Тербиядин месэлайрай
Эхиримжи вахтара гьам федеральный, гьамни региондин дережада муаллимдин пешедин кесерлувал артухарун патал чалишмишвилер ийизва. Чи республикадани и месэладиз кьетIен фикир гузва. Амма и рекьяй кьиле тухузвай кIвалахда гзаф кьадар четинвилер амукьзава. Абурун чIехи пай жемиятда муаллимдин кесерлувал квахьунихъ галаз алакъалу я.
Чна вирида са мус ятIани школада кIелайди я. Чи рикIел а кар хъсандиз алама хьи, диде-бубадиз школадиз эверунихъай чаз гзаф кичIедай. Абуруни чавай чеб масабурун вилик къулайсуз гьалара тун тавун истемишдай. Са гьихьтин ятIани беябурчивилин крарикай чун гьеле рахадач. Къе лагьайтIа, чаз чка-чкада аквазвайвал, диде-бубайри чпин аялдиз дикъетдивди яб гузва, гьа аялдин вилик муаллимдин гьерекатар пислемишзава. Бязи вахтара абур муаллимдихъ галаз гьатта гьуьжетризни физва. Ихьтин дуьшуьшра аялди вичин тереф хуьзвайди гьиссзава. Муаллимрин гьерекатрин ва гафарин метлеб агъуз аватзава ва нетижада абурухъ галаз гьар гьи дуьшуьшда хьайитIани гьуьжетарзава.
Къейднавай месэладин анжах са тереф къалуриз жеда ва ам гьар са диде-бубади аннамишун важиблу я: эгер диде-бубайрин патай муаллимдиз гьуьрмет авачтIа, са аялдини вичин муаллимдиз гьуьрметдач! Гьавиляй диде-бубаяр муаллимрив дикъетлудаказ эгечIунихъ акьалтIай чIехи метлеб ава. Герек аялдин вилера муаллимдин кесерлувал дегиш тежедайди яз жен. Гьар са муаллимди аялдихъ галаз сад-садан гъавурда акьадайвилин гьалар арадал гъун лазим я. Нетижада гьам и, гьамни муькуь терефдихъ анжах са умуми мурад ава: аялар лайихлу инсанар яз тербияламишун ва абуруз мягькем чирвилер гун!
Аялри муаллимриз вучиз гьуьрметзавач? И карда вуж тахсирлу я ва вуч ийида? Мумкин я, квез са мус ятIани ихьтин гафарин ван хьана: “Жегьилар чIур хьанва”, “чи вахтара ихьтин крар авачир”, “аялри чIехибуруз эсиллагь гьуьрметзавач”, “зи ученикри зун са куьнайни кьазвач”. Куьн ихьтин месэлайрихъ галаз таниш ятIа, вуч ийин? И кар патал гьуьрмет вуч ятIа веревирдна кIанда. Ам вучиз лайихлудаказ къазанмишун лазим я ва вучиз ученикри муаллимриз гьуьрмет тавур дуьшуьшар амукьзава?
Гьуьрмет анжах кьве терефдинди жеда. Маса касдин намусдик хкIадай крар авуна виже къведач. Гьуьрмет гъутаралди, къурхуйралди, кичIерар кутуналдини “къакъудиз” жедач. Къурхуяр гуналди кичIевал, тIал, такIанвал, айибвал арадал гъиз жеда, амма гьуьрмет — ваъ. Анжах кьве терефдини барабарвал хуьналди, хсуси фикирар гьисаба кьуналди и кар къазанмишиз жеда. Муаллимдин везифа ученикар чирвилер къачунин карда гьевесламишун я.
Ученикар бейкефар авуналди, авур чIуру крарай жазаламишуналди, абурал сес хкажуналди бязи муаллимри аялрин патай ажугълувал арадал гъизва. Идани гьуьрмет авуниз рехъ ачухзавач, акси яз, кичIевилел, такIанвилел, нифретдал гъизва. Ученикрин ван текъвезвай, класс “хуьз” тежезвай муаллимди вичиз аялри ийизвай гьуьрмет фад квадарда. Гьавиляй ада классдихъ галаз датIана тербиядин рекьяй кIвалах тухвана кIанда.
Муаллимди аялриз хиве кьур крар кьилиз акъудун лазим я. Акси дуьшуьшда абуру тапарар рикIелай ракъурдач. Бязи муаллимри “за лагьайвал жеда, вучиз лагьайтIа зун ина кьилинди я” лугьуда. Ученикрихъ галаз ихьтин рафтарвал тайинарун менфятсуз кар я. Амма им жува-жув аялрихъ галаз таяр-туьшерихъ галаз хьиз тухвана кIанда лагьай чIал туш. Гьар гьикI ятIани, муаллимди ученикрихъ галаз алакъайра сенгер хуьн важиблу я.
Герек атай дуьшуьшра жуван гъалатIарни хиве кьуна кIанда. Ихьтин дуьзенавилиз ва викIегьвилиз ученикри, иллаки жаванри, къимет гуда. Идалайни гъейри, абуру а кар кьатIуда хьи, чпизни гъалатIар ийидай ихтияр ава ва и кардай абур пислемишдач, къиметдай вегьедач, абуруз намусдик хкIадай гафар лугьудач.
Педагогрилай вири крар аслу яни? Гьелбетда, ваъ. Чахъ четин аялар, къайдасуз гьалара авай хизанар тIимил авач. Абуруз “гьуьрмет” лагьай гаф фантастикадин хиляй я. Садахъни хизанда адет хьанвай тербия гунин тегьер дибдай дегишардай къуват авач. Амма чавай гьар са аялдин кимивилерал кIвалахиз, адан лайихлувилер хкажиз, тереф хуьз, гьевесламишиз, авур чIуру крарай къвезвай талукь тир жаза гуз жеда. Педагогвилин кIвалахда ишлемишзавай “къизилдин къайда” ава: истемишунар ва гуьзлемишзавай нетижаяр барабарбур жен. Вири крар асантбур я: чна гьуьрмет багъишзава, ученикриз, инсанриз хьиз, къимет гузва. Идани гуьзлемишзавай нетижаяр арадал гъида. Кьилинди ам я хьи, чна чи винел кIвалахзава!
Нариман Мамедов,
журналист-педагог, РД-дин
культурадин лайихлу работник
