Хъиткьинзава, хъиткьинзава, жанабияр!
Сурани кваз секинзавач, жанабияр!
Кузва, кузва, алугзава цIирерни кваз.
ЦIвезва, незва, алтухзава пIирерни кваз.
Биши хьанва лап парабур, япар аваз,
Буьркьуь хьанва, вилер лугьур
къапар аваз…
Пул лугьудай завал хьанва буба чилин,
Амач, белки, ягьни намус, туба чилин.
Ялав, бипIин, бархун яни ярашугъар?
Мус хьайид я уьмуьр — ажал баришугъар?..
Кемероводин мусибатдикай ван хьайила, рикIел Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда, 1943-йисуз, Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьираз Нальчикда акур, фашистрин къанлуйри къурмишай мусибатдин шикилар хквезва:
Юлдашар, а Нальчик шегьер
Амачир заз акур тегьер.
Галукьна пис туькьуьл зегьер,
Гьайиф Нальчик, гьайиф Нальчик!
Яру цуьквер хьана экси,
КукIвар хьана шуьше, гуьзгуь.
Акур касди лугьудай хьи:
“Гьайиф Нальчик, гьайиф Нальчик!”
И цIарар кIелиз, зи япариз “Кемерово, чун вахъ гала!” гафарин ван къвезва.
И ванци, зун хьиз, масабурни къарсурзава: “ГьикI? Я дяве хьанач, я чилер зурзанач, я шахтар ацахьнач… Амма икьван мейитар?.. ЧIехи пайни — аялар…
Низ акурд я чи чIурара
Цуьквер шезаваз?
Варз турди хьиз я гъурара, —
Гъетер шезава.
Дидеяр къах яз гурарал,
КьепIер шезава.
Им вуч кар я, мез — тIурара,
Эквер шезава?..
Кемерово чаз яргъа авай шегьер хьиз тир. Амма мусибатдин хабарди ам чаз лап мукьва авуна. Гуя кIваляй-кIвализ рехъ фенва.
ЧIулав хабарди намуслу, гъейратлу са касни къайгъусуздиз тунач, парабур я шемер, я цуьквер, я шарар гваз къарагъна. Гуя цуькверин селди чи дагъларай гьа яргъал шегьердиз кьван, ялавра чан гайи бицIекрин руьгьер къужахламишиз, рекьер кутуна. Абур рахазвач. Аялар къакъатай диде-бубайриз, багърияр къакъатай аялриз, жаванриз рикIиз чими рангаралди сабурар гузва: “Чун вахъ гала, Кемерово!” лугьузва.
За и гафар кхьизва, амма мукьвал-мукьвал чашмиш жез, къелем гъиляй аватзава, гьа са гафар са шумудра тикрар жезва: “Гьайиф Кемерово! Гьайиф язух аялар! Сабурлу хьухь, руьгь чIехи халкь! Сагъар техжер хирерин дарман сабур, сада-садан гуьгьуьл кьун я…”
Зи рикIел Дагъустанда мез авачир лал аялрин интернат кайивал хквезва. Тикрар хьанвайди гьа сад хьтин мусибат я. А чIавуз интернатдин дарамат кьве мертебадинди тир, аялри, чеб саламат ийиз кIанз, дакIаррай хкадарнай. Аллагьдиз шукур, тIарвилер хьанайтIани, кьейибур хьаначир. Интернат, вири къулайвилер, мумкинвилерни гьисаба кьуна, цIийи чкадал эхцигнай. Амма рикIиз хьайи азият къени бейнидай акъатзавач.
Адалай гуьгъуьниз Пермдин крайда “КьецIи балкIан” (“Хромая лошадь”) тIвар алай жегьилрин клубди цIай кьунай. А чIавуз кьейибурни хейлин хьанай. Гьарай-вургьайни яргъарив агакьнай. Клубдин иесияр — тахсирлубур “жазаламишни” авунай лугьуда… Амма нетижаяр? ГъвечIи ва я чIехи цIаяр кьунар, къавар аватунар, маргъалрик акатунар, самолетар аватунар… пагь, сад рикIелай алатиз, майдандиз мад шумудни са мусибат атана. Гуя им адетдин кар я. Тамар гьикьван кана? Ятар гьикьван акьалтна?.. Бязибуру ихьтин хабарриз ябни хгузмай хьиз туш. Бандитри залуквилера кьур, гьакI хъиткьинариз (вокзалар, метрояр, кинозалар) кьейибурукай чун инал рахазвач. Малумар тавур, я фронтдин цIар гьинал алатIа чин тийир дяве хьиз я заз. Эхиримжи вахтунда и тереф са кьадар секин хьанвай хьтинди я. Бандитрин кIеретIар Сирияди вичел желбнава. Анай иниз а завал татун патал серенжемар кIевибур кьабулзава.
Амма, Кемеровода хьиз, аялриз инад авун, ял язавай къугъунрин кIваликай чанар кудай жегьеннем авун?.. Им сакIани кьилиз текъвер жасусвал хьиз я. Бязи чиновникриз и кар гьатта гьакI хатадай хьайиди хьизни къалуриз кIанзава. Бязи къанлуйриз кьенвай кьадарни тIимил яз аквазва, вишер кьиникьин вязер чукIурзава. Яраб 64 кас кана кьиникь тIимил я жал? Виш кьена лагьайла, дерт яваш жезвани?..
Бязибур, крар чпелай аслубур, гила халкьдин вилик, гъил къачу лугьуз, метIерални акъваззава. Гьихьтин усалвал?.. Руьгьсузвал?.. Ужузвал?..
Областдин меркезда кардик квай еке “центрада” гьихьтин гьалар авайтIа, а чиновникриз аквазвачир жал? Центрадин иесийриз цIу кудайдини кун тийидайди (материалар) чизвачир жал? “ЧОП” лугьудай тешкилатдин “кьегьалриз” аялрин кIвалин ракIарар, дакIарар агал тийидайди чизвачир жал?
Са гьикI ятIа “прихватизироватнавай” куьгьне дараматдикай хийирар хкудиз, налогрин кьезилвилер къачуз, эквер, ятар, тадаракар “кьенятиз” чизвай эхир?..
Уьлкведин Президентди а крариз, гьалариз дуьз къимет ганва: “АкьалтIай жуьреда крар гъиляй-виляй вегьин, тахсиркарвилелди жавабдарвал хивяй акъудун…” Идалай дуьз къимет бажагьат жеда. Тахсирлубур, законди къалурнавайвал, жазадивни агакьарун истемишнава…
Имни, за фикирзавайвал, тIимил я. Чи обществода, винидихъни лагьанвайвал, ихьтин мусибатар садрани кьведра туш хьанвайди. Коррупцияди незвай къурулушда къайгъусузвилин, рикIинни руьгьдин баятвилин буьтIруькри дериндай чка кьунва! Пул кIватIунилай, тахтар къакъудунилай артухан са кардикайни фикирзавач. Арабадик чархар кумай кьван гьалзава. Ам хуьдайди, гелкъуьнни кIандайди а руьгьваранриз ерли чизвач. Зи рикIел жуван са басня хквезва:
Шиврехъ галаз рахазва лам:
— Эй, келле, вун куьз я авам?
Низ герек я на чIугур гъам?
Гъилевайдал девирдин гам,
Ишлемиша, жедалди рам!
Белки, пака гьат техйин ам…
( “Девирдин дуван”.
ДКИ, 1998-йис. 177-чин )
Гьайиф, басняда лагьанвайвал, ламари шивериз “акьулар” гун муд хьанва. Улам гьикI, мус дегишдатIа чизвач. Халкьдини и гужариз таб гузва. Хам яцIу хьанва…
ДатIана икI жедайди туш эхир!
Вири уьлкведа исятда халкь, иллаки аялар гзаф кватI жезвай чкаяр ахтармишунин кIвалахдик гьерекат акатнава. А гьерекат гьамиша герекди туширни?..
ЦIаяр кьунриз, залзалайриз, ятар акьалтуниз, чилер кIватуниз, мадни маса мусибатриз акси кIвалах тешкилун сад-кьве йикъан везифа яни бес? А крар чпин хиве тунвай чIехи къурулушар кардик (чарарал, отчетра, водомостра) квачир гьич са идарани, администрацияни (министерствойрикай зун рахазвач) чи уьлкведа авач эхир? Миллиардралди пулар “халкьдин хатасузвал” таъминаруниз харжзавайди раижзава эхир? Бес кIвалах гьинава? Завалар кьилел атун вилив хуьзвани? И вири суалар Президентди лап герек тегьерда талукь ксарин вилик эцигнава. Умудлу я, дегишвилер жеда…
Чи республикада лагьайтIа, иллаки чи меркезда, законрилай элячIна, “прихватизироватнавай”, чпиз кIанивал дегишвилер тваз, лап еке хийирар чпихъди хчалзавай клубарни тавханаяр, бахчаярни къугъунрин кIвалер, алишверишдин базарар гьикьван аватIа ни гьисабна?.. Белки, инрани са дегишвилер, низам-къайдадал амал авунин гьалар арадал къвен…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
