Ватандин ЧIехи дяведин женгерикай, Яру Армиядин генералрикай, аскеррикай, зулуматдин ва инсафсуз дяведин туь­кьуьл­ нетижайрикай, зурба Гъалибвал арадал гъайи игитрикай гзаф кхьенва­тIани, Ватандин азадвал, аслу туширвал, гьар са кIвал, хуьр, шегьер хуьн патал душ­мандихъ галаз женгер чIугур, чпин ча­нар къурбанд авур гзаф аскеррин, гьа гьисабдай яз лезги халкьдин дирибаш, жуьр­этлу рухвайрин тIварарни, кьегьалвилерни  хъендик кумукьай дуьшуьшар хьанва. Идан гьакъиндайни агъадихъ гузвай макъалайри шагьидвалзава.

Ватандин ЧIехи дяведин игитриз, Освенцимдин есирар азад авур кьегьалриз та­лукь делилар жагъурайбур писателар Фазил  Дашлай  ва адан уьмуьрдин юлдаш, филолог, Южный федеральный университетдин СМИ-рин кафедрадин доцент Ирина  Шеина  я. И карда абуруз жеми­ят­дин­­ деятель, “Ватан хуьзвайди” СООД-дин­ правленидин, “Генерал-полковник М.Танкаев” фондунин, “Россиядин аялрин фонд” ООБФ-ДРО-дин председатель Гьасангьуьсейн  Абдулжелиловани  куьмекна.

Сифте нубатда чаз  Алиев  Жавид   Зауровичан кьисметдал акъвазиз кIан­зава. 1912-йисуз Ахцегьрин хуьре дидедиз хьайи Жавида военный рекьяй кIелна ва 1927-йисуз Баку шегьерда авай адаз  Яру Армиядиз къуллугъиз эверна. Дяве же­далди вилик ада жуьреба-жуьре частара къуллугъна. Душманди советрин государстводал вегьейла Алиев Украинадин 1-фронтдин 60-армиядин Яру пайдах авай Житомирдин лишанчивилин (стрелковый) 322-дивизиядин кьушунар артиллериядин  суьрсетдалди таъминардай 28- корпусдин начальник тир.

Инал къейд авун лазим я хьи, 322-дивизиядин 28-корпусди Висла вацIун кьиблепатан къерехрив женгер тухузвай. Смолица, Спытковица хуьрер кьурла, Освенцимдив агакьдалди амайди 20 километр тир. Ана есиррин лагер авайдакай гзафбуруз малум тушир. 60-армиядин кьушунри, немсерин аксивилизни килиг тавуна, ви­ликди гьерекатзавай. Абур регьятдиз Пшемш вацIалайни элячIна. Моновиц поселок азад авурла, чи кьушунриз Аушвицадин лагердикайни хабар хьана. 27-январдин йифиз чи кьушунри, абурук Алиева­ къуллугъзавай 28-корпусни квай, Освенцим кьуна. Адан гуьгъуьналлаз Бабице, Бжезинка, Бараки, Райско хуьрерни кьуна.­

Ватандин ЧIехи дяведа Алиеван женгериз талукь вири малуматар авачтIани, адан шабагьриз талукь чарче кьве женгиникай ихтилатнава.

“1944-йисан 23-июль. Душмандал нубатдин гьужум гьазурун патал дивизиядин частар женгер кьиле физвай маса райондиз ахкъуддайла Жавид Алиева, гъилик бес кьадарда улакьарни квачиз, 2 йикъан муддатда дивизиядин женгинин вири суьрсет тайин чкадал агакьарна. Тросьянец районда оборона кьунвай женгинин суьрсетдин кьадар пуд сеферда артухарна. Душмандин сенгеррай пад акъу­дун патал гьужумдив эгечIай чи артиллеристар датIана тупарин гуьллейралди таъ­минарна. Физ-хквезвай рекьер­ ара-ара душманди язавайтIани, анрал бомбаяр ве­гьезвайтIани, Алиева гуьллейрикай буш хьайи кьватияр, гильзаяр гъиле-гъил аваз хутахна.

Алиев Жавид Яру Гъед гуниз лайихлу я.

322-лишанчивилин дивизиядин

командующий, полковник  Колпаков.    

1944-йисан 27 август. Тросьянец, Зло­чев, Княже, Львов патал женгер кьиле фидайла Ж.Алиева, дуьз рекьер авачир, да­тIана душмандин артиллериядин гуьллейрин харцик ва бомбайрин кIаник фашистрихъ галаз женгер чIугвазвай частар вахтунда яракьралди, тупунин гуьллейралди, патрумралди таъминардайла, гъавурда аваз регьбервал гана.

Княже хуьруьн патарив дивизиядин частар гьалкъада гьатунин къурху авай чIавуз Жавид Алиева вахтунда женгинин суьрсетар агакьарна ва дивизиядив командованиди вилик эцигнавай везифа кьилиз акъудиз туна, душмандин кьушунар гьалкъада туна, барбатIна ва Львов шегьер кьуна. Княже хуьруьн патарив гьалкъада гьатзавай шартIара дуьзгуьн оборона тешкилна ва са шумудра душмандин гьужумар алудна.

Ж.Алиев Ватандин дяведин I дережадин орден гуниз лайихлу я.

322-лишанчивилин дивизиядин

командующий, полковник  Колпаков”.

Къе чаз малум тирвал, Жавид Алиеван кьегьалвилер Яру Гъед (кьвед), Ватандин дяведин I ва II дережадин орденралди, “Германиядал гъалиб хьунай” медалдалди къейднава. Артиллериядинни техникадин къуллугъдин майор Ж. Алиева 1946-йисан 21-августдалди Советрин Яракьлу кьушунра къуллугъна.

Агъзурралди есирриз зулумар авур Освенцимдин лагер азад авурбурук мад са лезги, векьеларви  Эрзиманов  Али  акатзава. Фашистри дяведик цIай кутурла Алидин 24 йис тир. Ада 1942-йисан 15-сентябрдилай Советрин уьлкведин агъзурралди рухвайрин ва рушарин юкьва аваз душмандиз инсафнач. Ленинграддин Яру Пайдах авай лишанчивилин 286-дивизиядин, 996-полкунин 76 мм-дин тупа­рин­ бата­реядин отделенидин командир, старший сер­жант Эрзиманова лап къизгъин гзаф жен­гера иштиракна. Са шумудра хирер хьа­натIани, ам мад душмандин хуруз фе­на. 1945-йисан 8-февралдиз кьиле фейи жен­гиникай шабагьдин чарче ­векьеларвидиз талукь ихьтин гафар ава: “Яборотни станция патал женгер кьиле фидайла, юлдаш Эрзиманова вичин тупунай гуьл­ле гуналди, чи аскерриз виликди физ ма­нийвалзавай фашистрин пуд гьужум алуд­на, са туп, станковый 3 пулемет ва 8 аскер тергна.

Юлдаш Эрзиманов “Яру Гъед” орден гуниз лайихлу я.

Лишанчивилин 996-полкунин командир, полковник Каган ва

штабдин начальник, майор Старковский. 1945-йисан 25-февраль”.

Шабагь гуниз къалурнавай маса документда кхьенва: “Лишанчивилин 1-батальондин взводдин командирдин куьмекчи старший сержант Эрзиманов Алиди 1945-йисан 16-апрелдиз Нейс ва­цIалай элячIдайла, взводдин кьиле акъвазна, сад лагьайди яз вацIун а патаз экъечIна, фашистрин окоприз гьахьна, 4 фашист тергна”.

286-дивизиядин 996-полкуни 1945-йисан 24-январдиз Освенцим лагердин Явожно тIвар алай филиал кьуна ва есирар азадна. Чи аскеррин арада Али Эрзимановни авай.  Ам Яру Пайдах ордендин, “Жуьрэтлувиляй”, “Женгерин лайихлувилерай” медалрин сагьиб тир.

Фронтдай хтайла Эрзиманов Векьелрин “Яру партизан” колхозда бухгалтерви­лин кIва­лахдив эгечIна. Вичин везифая­р­ни­ кьилиз акъудиз ада хуьруьн, райондин же­ми­ятдин уьмуьрда активнидаказ иштиракна.

Чав къе агакьнавай делилралди, Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз ла­йих­­лу хьайи лезги халкьдин векилрин сиягь цIу­дав агакьдай, амма гьахьтин чIехи тIвар гуниз къалурай, викIегьвилер авур виридав Игитвилин гъед агакьнач. Ахьтинбурукай сад КцIар райондин агьали Байрамов Борис Къазагьмедовични тир.

Архиврай гьатнавай адан шабагьрин чарара (наградайрин листер) лезги хцин кьегьалвилер къейднава. 1920-йисуз дидедиз хьайи кьегьалди 1939-йисан 15-апрелдилай Яру Армиядин жергейра къуллугъзавай. 1943-йисалди викIегь танкистди Рагъ­акIидай патан ва ахпа Центральный фронтрин кьушунрик кваз душмандин яракьар, аскерар терг авунин карда ви­кIегь­вилелди иштиракна.

1943-йисан ноябрдин вацра Воронеждин фронтдин Гвардиядин танкарин 21-бри­­га­да­дин командир, полковник Овчаренкоди танкарин 152-батальондин Т-34 мар­ка­дин тан­кунин командир, гвардиядин лей­те­нант Байрамов Борис Къазагьмедович Советрин Со­юздин Игитвилин тIвар гуниз къалурнава ва кьегьал танкистдин дирибашвиликай, жуьр­этлувиликай шабагьдин чарче икI кхьенва:

“Украинадин меркез Киев азад авун патал кьиле фейи женгера, Днепр вацIун эрчIи пата немсерин чапхунчийрихъ галаз дяве ийидайла, юлдаш Байрамова Киевдин къвалав гвай Святишино поселокдин районда разведкада авайла, са шумуд се­ферда вичин экипажни галаз душмандин артухан къуватрин гьужумар алудна ва ахпа фашистрин далу патаз гьахьна. Кьуд патахъай танк гьалкъада тунвай­тIа­ни, юлдаш Байрамов вичи кьунвай чкадилай юзанач, сенгер чи частар агакьдалди хвена.

Душмандин артиллериядин, минометрин ягъунризни килиг тавуна, юлдаш Байрамов вичин танкунаваз сад лагьайди яз Киев шегьердиз гьахьна ва душмандин са шумуд туп, 15 автомашин, яракьар, дяведин суьрсет авай 50 фургъун ва 120 аскер­ни офицер тергна. Вичин танкуналди  ада гьакI минометдин батареяни бар­батIна.

Яру армиядин гвардиядин лейтенант, викIегь танкист Борис Къазагьмедович Байрамов Гьукуматдин “Советрин Союздин Игит” лагьай шабагь гуниз лайихлу я.

Танкарин 152-батальондин командир, гвардиядин майор  Ковалев.

Воронеждин  фронтдин  Гвардиядин танкарин 21-бригададин командир, полковник  Овчаренко”.

Офицеррин тереф фронтдин командующий, полковник Белеявани хуьзва ва чар­чел къул чIугвазва. Гьайиф хьи, лезги ди­де­­дин хва Байрамов Борис Къазагьмедович Советрин Союздин Игитрин жергейра гьатнач. Вучиз? И суалдиз жаваб жа­гъу­рун лап четин я.

Нариман Ибрагьимов