(Эвел 1-нумрада)
И хиле кIвалахзавай экономистрин, карчийрин гафарай, бюджетдай ахъайзавай такьатар хуьрера продукция гьасилзавайбурув вири агакьзавач. Хейлин такьатар чуьнуьхзава, тармарзава. РФ-дин Счетный палатади тухвай ахтармишунрилай гуьгъуьниз журналистри иллаки еке тахсирар 2009-2012 йисара хуьруьн майишатдин министрвиле кIвалахай Скрынник Еленадик кутаз алахънай. Генпрокуратуради ахтармишунар тухвайла, хейлин хци суалар арадал атана. Месела, Е.Скрынник кьиле авай чIавуз “Росагролизингди”, техника маса къачудайла, вучиз бюджетдин пул техника акъудзавай карханадиз сагъ са йис виликамаз гузвай? Сельхозмашинар арачийрин “куьмек” авачиз маса къачуна кIанзавайла, вучиз, чIехи пулар гуз, арачийрин “куьмекдикай” менфят къачуна? Вучиз Е.Скрынника регьбервал гузвай госкомпанияда адан диде ва хайи стха жавабдар къуллугърал хьана? Вучиз чи фермерри “Росагролизингдай” сельхозтехника базарда авай адетдин къиметрилай 40 процентдин багьаз къачузвай?
Гьар гьикI ятIани, прокурорривай Е.Скрынникак тахсирар кутаз хьанач. Силисчияр секин жедалди, ам Францияда, Швейцарияда яшамиш хьана. Къе виликан сельхозминистр девлетлу карчи я. Соцсетри хабар гузва хьи, са тIимил вахт идалай вилик ада 700 миллион манатдихъ Москвада цIийи квартира къачуна. Таб-керчек — завай лугьуз жедач, амма мадни хабар гузва хьи, экс-министрдихъ Францияда, Швейцарияда багьа къиметрин кIвалер ава.
Скрынникан чкадал 2012-йисуз В. Путина 16 йисуз Чувашиядин президентвиле кIвалахай Николай Федоров тайинарна. Са пуд йисуз кьван ам и къуллугъдал хьана. Чуьнуьхунар ийизва лагьана, адак тахсирар кутунач. Адан тахсир сад тир: министерствода къайда туналди, крар вилик тухуз хьанач. Ахпа, 2015-йисалай эгечIна, министрвиле Александр Ткачева зегьмет чIугуна. Гзаф йисара Краснодарский крайдин губернатор хьайи А.Ткачев хуьруьн майишат хъсандиз чидай, кардин гъавурда авай кас я. ЯтIани государстводин и жавабдар къуллугъдал адахъ зурба агалкьунар хьанач. Амма Кубанда авай Ткачеврин хизандин бизнесар лагьайтIа, вижевайдиз вилик фена. 2018-йисалай инихъ Минсельхоздин кьиле хейлин йисара “Россельхозбанкдин” регьбер хьайи Дмитрий Патрушева зегьмет чIугвазва. Къанни цIуд йисан девирда ам хуьруьн майишатдин цIуд лагьай министр я.
ТIвар-ван авай къуллугъчидин хизандай тир Д. Патрушевахъ уьлкведин экономикадин и важиблу хел еке агалкьунралди вилик тухудай вири мумкинвилер ава: дерин чирвилер, идара авунин бажарагъ ва куьмек, Президент В. Путина АПК-диз кьетIен фикир гун. КIвалахдин нетижадикай недай-хъвадай шейэрин къиметри, хуьрерин агьалийрин, ЛПХ-рин иесийрин гьал-агьвалди лугьуда. Гьелелиг тарифдай затI аквазвач.
Экспертрин фикирдалди, хуьрера авай куьлуь майишатри (ЛПХ-ри, гъвечIи КФХ-ри, агьалийрин усадьбайри) чи уьлкведа суьрсет гьасилуник, кесибвиляй экъечIуник чIехи пай кутазва. Абуру неинки чпин хсуси игьтияж таъминарзава, гьакIни алава продукция гьасилиз базарриз рекье твазва. Мисал патал, уьлкведа гьасилзавай картуфрин чIехи пай куьлуь майишатрай жезва. Эгер Подмосковьеда агьалийрин усадьбайра, дачайра жезвай ичер, тарарин кIаник кутIур тавуна, базардив агакьариз хьайитIа, меркезда и емишдин къимет кьвед-пуд сеферда ужуз жеда. Им акI лагьай чIал я хьи, куьлуь майишатар (къецепатан уьлквейра хьиз), къулай шартIар туькIуьруналди, жезмай кьван куьмек гуналди, вилик тухун герек къвезва.
Гьа са вахтунда государстводи гузвай финансрин куьмек асул гьисабдай монополистар хьанвай чIехи майишатри — агрохолдингри къачузва. Монополистрив хаммал гьялдай карханаяр, базарар, алишверишдин чIехи сетарни гва. Амма абуру агьалияр патал менфятлу куьлуь майишатар шупIарзава.
Килиг садра гьикI жезватIа. Чи уьлкведа Forbes изданидин делилралди, 20 касдин гъиле (абуруз латифундистар лугьузва) 8,3 млн. гектар чилер ава. Виридалайни багьа, 88,6 млрд. манатдин къимет авай 660 агъзур гектар чилер “Н.И.Ткачеван тIварцIихъ галай агрокомплексдив” гва. Адан иесияр виликан министр А.Ткачеван хизан я. Лугьун герек я хьи, агрокомплексди уьлкведин экономика вилик финик, суьрсет гьасилуник лайихлу пай кутазва.
Са патахъай фикир гайитIа, Ткачевар хьтинбур мадни гзаф хьанайтIа, хъсан тир. Вучиз лагьайтIа, алай вахтунда, ишлемиш тийиз, гадарнавай (министерстводи гъизвай делилралди) 44 млн. гектардин хуьруьн майишатдин уьруьшар кардик кутаз ва гьасилзавай суьрсетдин кьадар артухариз жедай. Муькуь патахъай, чIехи майданра бегьерлу чилерин иесияр тир чIехи агрокомплексри ЛПХ-яр, КФХ-яр вилик финиз еке манийвилерни гузва. РикIел хкин, чи уьлкведа гьасилзавай картуфрин 65 процент, саки гьа и кьадар салан майваяр кьилдин ксарин усадьбайра, куьруь вахтуналди арендада кьазвай куьлуь майданра битмишарзавайбур я. Асул гьисабдай государстводин куьмек авачиз. Эгер и продукциядикайни магьрум хьайитIа, чи гьалар гьикI жеда?
А карди умуд кутазва хьи, и мукьвара Президент В. Путина гьукуматдиз кьилдин ксарин куьлуь майишатар вилик тухунин серенжемрин, финансламишунин гьакъиндай тапшуругъар ганва.
Эхирни. Хурмайрин месэладилай башламишай ихтилат икьван яргъиди хьанатIани, за фикирзавайвал, газет кIелзвайбур — чи хуьрерин агьалияр гъавурда акьазва: арадал атанвай шартIара жуван дуланажагъ хъсанарун патал государстводи гана кIанзавай куьмекдал вил алаз акъвазна кIанзавач — чIугур зегьметар бада фида: коррупциядин тIям чизвай чи бюрократиядин хесетар сакIани дегишариз жезвач. Гьавиляй “жуван кIвале жув иеси” тирвиляй, жуван къайгъудани жув хьана кIанзава. Им капитализм я. Вични — пис жуьредин капитализм. Урус халкьдин арада лугьузвайвал, “один в поле не воин”. Инсанар сад садавай чара хьайила (къе чун гьа гьалдиз атанва), кIуф ядайбурни гзаф жеда. Бес вуч авуна кIанда?
Тешкиллувал герек я. Гьар садан кар виридаз талукьди яз гьисабуналди, тешкиллувал арадал гъин. Тайиндаказ лагьайтIа, советрин девирдин райпояр, сельпояр, заготконтораяр, заготбазаяр рикIел хкана, зегьметчийрин чпин къуватралди гьа ихьтин карханаяр тешкилин. Халкьдин карханаяр. Шак алач, им чкадин властри тебрикдай, государстводини куьмек гудай, хурерин агьалияр патал хийирлу кар жедай. Хурмадин тарарни, виликан са девирда ичин тарар хьиз, пунай акъудна, гадардачир. КIанзавайди инициатива къалурдай, кар алакьдай, зирек итимар я. Ахьтинбур чи хуьрера авазва.
Абдулафис Исмаилов
