Дагъдин хуьр. Аял вахтар. Абур рикIел хкидай себебар акьван ава хьи, виридакай са юкъуз, са сеферда суьгьбет ийиз жедач. Хъсанбурухъ, къенибурухъ, тарифлубурухъ галаз аял­вилин, жаванвилин руьгьдиз къай саврух галаз гьахьай, ри­кIиз тIал акъудай вакъиаярни, крарни хьайиди я. Арабир вилерикай алатай йи­къар­ мад  вучиз карагзава? АкI жеда хьи, гъиляй са важиб­лу затI акъатай хьиз, гьайифди кьада.

Хъсандиз ри­кIел алама, хуьруьнвийрихъ, гьа гьисабдай яз захъни, маса аялрихъни гъвечIи ва я чIехи дерт алуддай са затI авай — мани. Халкьдин мани. Абур чаз чIе­хибу­рувай чир жезвай. КIвалени, чуьлдани, мехъеррикни, мелерани, малар, лапагар гваз рачуна авайлани, векьер ядайлани, кIватI хъийидайлани… Халкьдин мани галачиз хуьре са мярекатни кьиле фидачир.

На хаму шив вацIа твамир,

ВацIавай яд къайиди я.

На ви дердер заз ахъаймир,

Зун валайни кайиди я.

Халкьдин мани — гзафни-гзаф се­филвилин тавар квай гьавади ва азаблу яшайишдин гьалар къалурзавай, руьгьдин симер юзурзавай чIаларикай ибарат мани. Адахъ лугьуз тежер хьтин къуват ава. Яб акалзавай касдин рикIин тIарвал, дарихвал яваш-яваш алуддай, теселли гузвай, рикIе арадал къвезвай гьиссерихъ галаз шериквалдай… Халкьдин манидин таъсирдин сергьятар гегьеншбур я. Ам са ала­матдивни ге­къигиз тежедай руьгьдин аваз, су­за, мани я. Несилри несилриз чириз чал агакьарнавай. Къе чун и дев­­летлу ирсинив гьикI эгечIзава? Авайвал лагьайтIа, къайгъусузвилелди. Зи аял вахтара икI тушир эхир.

Хъсандиз рикIел алама, гьар са кIваляйни, чуьлдайни (никIера гвен гуьзвай дишегьлийрин, суьруьяр хуьзвай чубанрин…), мехъеррин межлисрикни, мелерикни япарихъ халкьдин манидин гуьзел авазар, сесер галукьдай. Абуру къени рикIе ванзама.

Башкириядин Стерлитамак шегьерда яшамиш жезвай Къафар ва Зиядин халуяр хтанва, абур чахъ илифнава.  Абурун тIварцIел миресарни, къуншиярни атанва. Вири тавханада суфрадихъ ацукьнава. Мелик дахди (рагьмет хьурай вичиз) тар язава, са арадилай итимри лугьузвай манидин гурлу сесер акъат­зава. Хордалди лугьузвай манидин:

Загъадур загъа, Баламирза агъа,

Бажи ваз къурбан, Балабег агъа.

Жуваз хабарни авачиз зун ра­кIарин патав агатзава. ЦIуд итимди са сивяй лугьузвай маниди заз, цIусад йисавай аялдиз, ийизвай таъсир лугьуз тежедайди тир. За­гъадур загъа лугьузвай итимрин сесер дакIардай хуьруьзни чкIизва. Гьава дегиш жезва ва маса мани:

 

Агъадай виниз Гияр шегьердиз,

Гияр шегьердиз манат атана.

Манат атана, манат атана,

Зиядин бегдиз тават атана…

Гьа икI, абуру припевда суфрадихъ галай вири итимрин тIварар кьаз, мани давамарна. Ахпа “Келегъа гъиляй-гъилиз”, “Дурнадиз”, “Дилбер-ханум”, “Алагуьзли”манийрал элячIна…

Де лагь, къе гьи аялдиз гьинай ва нивай и манийрин ванер къвезва? Лугьузмач и манияр чи дидейри, бубайри. Гьа манияр лугьудай се­бе­барни, мумкинвилерни амач. Халкьдин гуьзел манияр мехъеррик, ме­л­е­рик, чуьлда, сала, багъда­ кIва­­лах­дайла, гам храдайла, майдин, Октябрдин, Яран суварриз, гьатта сечкийрин йикъаризни лугьудай. Виликдай халкьдин манийрихъ радиодай яб акалдай мумкинвални авай. Гила чи хуьрера радиоярни, абурун линиярни амач. Радиони, приемникни эвезнавай телевиденидикай рахай­тIа, анай чи халкьдин манияр гузвач.­

Гьич рикIелай алатдач рагьметлу Къазихан, Гьажибег, Къилиж ва Мегьамед — чи хуьруьн ва райондин зуьрнечияр. ЧIурад дагъдин си­нера ракъинин нурар акьун тавунмаз, абур мехъер къурмишзавай иесидин кIвалин къавал хкаж жедай, Кетин дагъ галай патахъ элкъвена, абуру зуьрнейрик — экуьнин сегьеррик ван кутадай. Шумуд сеферда зун гьа туьнт, серес, гурлу сесери ахварай авудна! Зун абурухъ къени цIигел я. Чун, аялар, къа­варал экъечIдай, гьуррадал илигдай. Бягьс чIугвазай саягъда кьуьлердай. Де лагь, къенин несилдиз зуьрнейрин туьнт, гурлу, руьгь такабурлувилив, къуватдив ацIурза­вай сес гьинай къвезва? Интернетдай. Гьамни виринра авач.

Хуьре чун гьейранарзавай, милли искусстводал ашукьарзавай хъсан адетар кардик кутунвай. Гатун бегьерар кIватI хъийидайла мелер тешкилдай. Колхоздин пуд бригададиз куьмек гуз муаллимарни, яшлубурни, аяларни никIериз, векье­риз экъечIдай. Инсанри ийизвай гьар са гьерекат музыкадихъ, манидихъ галаз алакъалу жедай. Зуьрнечийри зегьметдин гьуьжетра авайбурун ашкъи, гьевес мадни хкажун патал туьнт макьамрик ван кутадай. Абур акъвазайла, дишегьлийри манийрал илигдай. Векье авайла, гадайри векьер кIватI хъийизвай рушариз дигай манияр лугьудай, рушари ахпа абуруз кутугай жавабар гудай, манийралди. Хпежрин вири дере авазрив ацIудай. ЧIе­хибурухъ галаз аялрини зил кьадай.

Миргихъ чIура векьер яна, къачуна хуьруьз хквезвай зегьметчияр НехиртIулал хтун бес тир, жерге жерге акъваздай синел  дишегьлияр  ва,  хуьруьхъ элкъвена (синелай­ хуьр капун юкьвал алайди хьиз аквадай), манияр лугьунив эгечI­дай. Лап радиодай хьиз агакьдай абурун сесер хуьре авайбурув. Халкьдин манияр. Гьар садан рикIе гьахьдай, деринра чуьнуьх хьанвай гьиссерални чан гъидай манияр. Абурун къуват, таъсир екеди тир.

Гилан алимрини, пешекаррини, музыковедрини тестикьарзава, музыкади, манийри аял чIавалай инсан тербияламишунин, адак гуьзел, къени гьиссер, хесетар кутунин карда успагьивилелди иштиракзава. Музыкадин, манидин дад чир хьайи, искусстводин алемдиз кам къачур касдин гъиляй чIуру кар къведач. Адакай масадаз зиян хкатдач. Белки, чи бубайри ва бадейри гьавиляйни халкьдин мани ва лезги музыка вине кьуна, са чIавузни абурувай къерех хьанач, аялризни гьа рекьяй тарсар гана.

Бязи чирхчирри завай хабар кьада: “Яда, куьбур вири музыкантарни манидарар яни? Вуч я, куь хуьре музыкадин махсус  школа  авайни?”

Дугъриданни, музыкантар, манидарар ава, амма музыкадин школа авайди тушир. Инал заз абурун тIва­рарни кьаз кIанзава. Абуру жуьреба-жуьре вахтара неинки Кьурагь райондин, гьакI Кьиблепатан Да­гъус­тандин районрин культура, музыкадин искусство вилик тухунин карда иштиракна, жегьилри къе чпин бубайрин кар давамарзава.  Къазихан, Гьажибег, Къилиж, Ме­гьа­мед (зуьрнечияр), Мегьамед­эмин Неж­веди­лов, Вели Асланов, Играмудин Апаев, Рамазан Рамазанов, Мустафа Асланов, Муъмин Муъминов (чIа­гъан­чияр), ТIайиб Мегьамедов, Къагьриман Ибрагьимов (композиторар), Алимирзе Сулейманов (кларнетчи), Мартин Аллагьвердиев, Хидирнеби Исакьов (клавишникар), Нажмудин Нежведилов, Исмаил Исмаилов, Таибат Саркъиева, Ражидин Исмаилов, Рустам Рамазанов (манидарар).

Ихтилатар кватайла, бязибуру наразивал кваз тикрарда: “Бес виликрай хьтин ашукьар, шаирар, музыкантар, манидарар, композиторар амач чахъ”. Де лагь, дуьньядиз атай йикъалай дидедин лайлайдикай, некIедикай, хайи чилин невдикай магьрум жезвай, халкьдин манидин, зуьрнедин, кфилдин, тардин сесер агакь тийизвай, лезги хкетрин аламатдин вакъиайрикай хабар тежезвай, руьгьда лезгивилин ялав куькIуьн тийизвай аялрин гьиссерал гьикI чан акьалтрай? ГьикI абурукай винидихъ тIвар кьунвай хьтин пешекарар хьурай? Эхь, исятда чаз жегьилрин арадай тIвар кьадай Готфрид Гьасанов, Сейфуллагь Керимов, Зейнал Гьажиев, Мегьамед Гьуьсейнов хьтин пешекар композиторар, Алибег Фатагьов, Шагь-Эмир Мурадов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Жамидин Гьажимурадов хьтин бажарагълу шаирар, Рагьимат Гьажиева, Дурия Рагьимова, Суьлгьуьят Гьажиева, Тарлан Ма­­медов хьтин манидарар… авач.

Алай йисан 23-октябрдиз Россиядин 2-каналдай Андрей Малахован передачадиз килигайла, за лацу пехилвална. Ада, му­зыкадин жуьреба-жуьре дестеяр, машгьур манидарар, артистар кIватI­на, урус халкьдин манияр ри­кIел хкиз вугана ва студияда авай­буру, вилерал накъвар акьалтна, устадрихъ галаз зил кьуна. Зани гьейранвилелди абурухъ яб акална. РикIи чIуг­вадай манияр тир. Гьайиф хьи, чаз гьахьтин передачаяр тешкилдай телеканал авач. Районрин культурадин управленийриз талукь ида­рай­рини халкьдин манийрал чан хки­дай мярекатар тешкилзавач. Алай вахтунда лап куьлуь серенжемни, мярекатни пулдихъ галаз алакъалу жезва. Амма гьа пулар культурадин идарайрихъ бес кьадарда авач. И важиблу месэладиз фикир гудай меценатар, карчияр, къуллугъчиярни хьанайтIа, пис тушир. Амма гьабурни майдандиз экъечIзавач.

Халкьдин манияр гваз сегьнедиз экъечIзавай сад-кьве коллектив ава. Ахцегьа фольклордин “ТIу­ри”, Кьурагьа “Кьурагь дагълар”, Со­ветский хуьре “Ялцугъар” ансамблар, Кьасумхуьрел итимрин десте… Гьайиф хьи, абурун манийрихъ чавай анжах йисарилай садра жезвай фестивалда ва я маса гьа ихьтин мярекатда яб акализ жезва. Абур санал кIватIна, са дуьз­гуьн концерт, телеперадача теш­килнайтIа гьикьван хъсан тир.

Манидай халкьдин руьгь, къанажагъ, ери,  лайихлувал аквазва. Чи дидейрин манийрай, бубайрин кьуьлерай чи халкьдин жуьрэтлувал, михьивал, такабурлувал, зиреквал, къагьриманвал, рушарин назиквал, мегьрибанвал, гуьзелвал, уьтквемвал, дирибашвал аквазвачни бес!

Нариман Ибрагьимов