Дагъустанда туризмдин хел вилик тухун гележег авай кар тирдакай лугьуз, программаяр туькIуьриз цIуд йисалай гзаф вахт тир­тIани, республика Россиядин  маса регионрай ял ягъиз ва сейрдиз къвезвайбурун арада иллаки машгьур региондиз алатай йисуз, тIугъвал себеб яз къецепатан уьлквейрин сер­­гьятар агалайла элкъвена. Алай йисуз ла­гьайтIа,  Дагъустандиз 2020-йисан кьадардилай 34 процентдин артух туристар мугьман­ хьана. ИкI, туризмдин ва халкьдин сеняткарвилерин министерстводин делилралди, йисан эвелдилай сентябрдалди  Дагъустандиз 900 агъзурдалай виниз туристар мугьман хьа­на. Кар алайди ам я хьи, и гьерекат зулухъни давам жезва —  уьлкведин агьалийри дагълух республикадиз ийизвай итиж йисалай-суз анжах артух жезва.   

Официальный  чешмейрин малуматриз вил вегьейла акI жезва хьи, гуя, Кьиблепатан­ Дагъустандин тIебиатдин ва медениятдин  па­мятникар майдандиз акъуднавач, туристар патал лазим жуьре маршрутар туь­кIуьр­на­вач. Гьа са вахтунда, кьиблепатан лезги рай­онриз мугьман жезвай  туристрин,  абуру итиж ийизвай чкайрин кьадарни йисалай-суз гзаф жезва.

— Эгер санлай вил вегьена килигайтIа, чиниз къвезвайбур, асул гьисабдай,  республикадин дережадин каталограй, турфирмайрин официальный  сайтрай ваъ, авито, инста­грам ва са жерге маса интернет-сетра чна, кьилдин ксари, гузвай малуматрай хабар хьанвай мугьманар  я. Гуьгъуьнин йисуз абур, адет яз, мад хквезва. Идалайни гъейри, чпин чирхчирризни теклифзава. Зи кIвализ мугьман жезвайбур асул гьи­­сабдай гьахьтин ксар я, — лу­гьуз­ва мугьманхана яз эцигнавай ва “Самур” тIвар ганвай кIва­лин иеси Тагьир Саидова.

Мегьарамдхуьруьн райондин Билбилхуьруьн-Къазмайрин 32 йисан яшда авай агьа­ли Саидов  Тагьир  Русланович  туризмдин хиле карчивилел машгъул яз им вад лагьай йис я. ДГТУ-дин муниципальный управленидин факультет акьалтIа­рай жегьил  са кардихъ гьамиша инанмиш тир — ада вичин  кIвал-югъ анжах хайи хуьре кутада. Сифтедай жуван дуланажагъ гуьнгуьна твада, кIва­чел акьалт­да, ахпа хуьруьн дер­дияр гьялуникни жуван пай кутада. Ихьтин фикиррал алай Тагьира, дугъриданни, хуьруьн жемятди тешкилзавай, гьакIни сувабдин маса крара, мярекатра са рахунни алачиз иштиракзава, тIем акакьдайвал куьмекар гузва.

“Хуьрерин чкайра алай вахтунда виридалайни четин месэла жегьилриз кIвалахдай чкаяр, къазанмишдай  рекьер тахьун я. Гьаниз­ килигна, гзафбур чIехи шегьерриз куьч хьуниз мажбур жезва. Зун лагьайтIа,  жуван хайи ерийривай яргъариз тефена, хизан хуьн патал­ алава  къазанжияр гъидай жуьреба-жуьре ре­кьер жагъуриз алахъзава. Туристар, ял ядай­бур патал гьуьлуьн кьере, тамун къерехда эцигнавай кIвални гьа ихьтинбурукай я.

Хуьруьвай са кьадар яргъа, гуьзел тIе­биатдин къужахда, гьуьлуьнни тамун сер­гьят­да мугьманар патал эцигнавай капитальныйди тушир жуьредин кIвале ял ядайбур патал вири къулайвилер тешкилнава: ина къайи ва кузвай яд, санузел, кухня, санлай къачурла вад кас патал ксудай чкаяр ава. ГьакIни ам спутникдин телевиденидалди, мо­бильный ва интернет-алакъадалди (алай аямдин оптоволоконный алакъа) таъмин я. КIвалин патавай къарасу авахьзава, ина гъве­чIи сал ава. Ял ягъиз къвезвайбурувай ана чпиз кIандай емишар, майваяр кIватIиз ва пул­суздаказ тIуьниз ишлемишиз жезва. Идалайни гъейри, абуруз патарив гвай хуьрерай таза ва михьи продуктар: некIедикай гьазурнавай суьрсет ва як, балугъ заказ ийидай мумкинвал ава. Балугърикай лагьайтIа, абур, кьилди­ къачуртIа, багьа жинсинин балугъар патарив гвай хуьрерин агьалийри чпин хсуси майи­шатра туьретмишзава. Ам ина мус хьайи­­тIа­ни ужуз къиметрай маса къачуз жезва. Яни, куьрелди лагьайтIа, ина ял ядайбур патал вири жуьредин къулайвилер тешкилнава.

• Россиядин мулкунал гьуьлуьн патав ял ядай чкаяр асул гьисабдай ЧIулав ва Кас­пий гьуьлерин къерехра я авайди. Вуна Крым­да ва чина, Дагъустанда ял ягъунин къи­метар сад-садав гекъигайди яни? Куьн акъ­ваззава абур сиягьатчийриз гьанани, инани?

— Къиметар за гекъигнач,  амма чна теклифзавай къиметар виридалайни ужузбур тирдахъ инанмиш я. Гьа са вахтунда, чи тIе­­би­­атдин шартIар са кьадардин хъсан я. Месела, чи мугьманри Каспий гьуьлуьн кьер къумадинди, булахрин яд гьамга хьтин михьи­ди тирди, ам, сагъламвилиз зарар гу­ни­кай фикир тавуна хъваз жезвайди, чи там ма­са санивни гекъигиз тежедай кьван гуьрчегди тирди рикI алаз къейдзава. Месела, чи мугь­манханадивай яргъа тушиз вир ава. Адал мукьвал-мукьвал жегьре рангунин фла­минго къушар жеда. ГьакI­­ни, кIваливай  15 декьи­кьадин яргъа ажайиб, надир тар — дегь девирдин платан экъечIзава. Тан  гзаф фирягьди тир и тар­цин­ 800 йис та­мам хьанвайди тести­кьар­нава.

• Вуна мугьманар анжах Авитодин ва Ин­ста­грамдин куьмекдалди жа­гъурзава лагьанай. Бес жезвани ваз абур?

— Гьелбетда. Заз  авайди са кIвал я, гьаниз­ килигна, гьатта чпин нубатдал вил алаз акъваззавайбурни ава. Туристар патал сезон майдилай сентябрдалди давам жезва. И  варцарин вахтунда неинки са чи кIвал, гьатта вири Приморский поселок ял ядайбурувди кьадардилайни гзаф ацIузва. Ина гьатта  чкадин агьалийри чеб яшамиш жезвай кIва­лер туристрив вугана, чеб масанрихъ физва ва гьа идалди кьве кепек къазанмишзава.

• Ви мугьманар асул гьисабдай гьи регионрай я?

— За кьатIунайвал, асул гьисабдай иниз Уралдай, Центральный Россиядай, Москвадай, Санкт-Петербургдай къезва. Бязи вахтара къецепатан уьлквейрайни атай дуьшуьшар жезва. Месела, шаз чиниз  Испаниядай ва Франциядай мугьманар атанай. Асул гьисабдай абуру гьуьлуьз ваъ, Самурдин тамуз итиж ийиз­­ва. Чи кIвалин кьетIенвилерикай мад сад ам я хьи, ам Россиядин виридалайни кьибледин “нукьтIадал” ала. Вични — надир Самурдин  тамун мулкунал.

• Турфирмайрин заминвилер авачиз яргъарай къвезвай ксариз иниз, “къариб” чкадиз атана, тама яшамиш жез кичIез­вачни?

— Дуьз лагьайтIа, и кардал зунни тажуб я, амма абуруз дугъриданни кичIе туш. Идалай­ни гъейри, мад сеферда абуру маса ксарни гъизва. И мукьварал, месела, иниз жегьил дидени руш гьа икI, социальный сетра авай малуматрай чун жагъурна (къарар кьабулдайла  абуру, гьелбетда, чи ужуз къиметарни­ гьисаба кьазва), атана, са шумуд юкъуз амукьна. Гьелбетда, чи патахъай вири, гьа жи­гьетдай яз хатасузвилин рекьяйни заминвилер таъмин я.

• Вуч лугьуз жеда вавай къвезвай мугьманрикай? Квелай абур рази яни, та­хьайтIа — нарази?

— Абурун виридан асул  наразивал тек са кардилай я — патарив кутугай, мешреблу кафеяр, тIуьн недай чкаяр гвач. Месела, гзаф вахтара ял язавайбуруз кIвале тIуьн гьазуру­низ чпин вахт серф ийиз кIан жезвач.Мадни,  сиягьатдин  жуьреба-жуьре маршрутар авач.

• И крариз харжияр ийиз гьазур яни абур?

— Эхь, гьелбетда, са рахунни алачиз. Гьа­йиф хьи, туристар кьабулун патал чахъ кьил-кьилеллаз туькIуьр­на­вай къурулушрин система авач. Рекьер пис гьалда ава. Пляжрал лазим къайдада туь­­кIуьр­навай, герек къвезвай тадаракар, алатар алач. Вири и терефри туризмдин хел виликди тухуз ва гьа идалди чкадин агьалийрин ду­ланажагъни  хъсанаруниз манийвалзава. Гьа са вахтунда иниз къвезвайбур вири тIе­биатдин шартIа­рал гьейран я: кьакьан там, гьуьл, къу­ма­дин кьер, михьи булахар, гьат­та дагъларни аквазва, эгер дикъетдивди кили­гай­тIа.

• Жув патал гьихьтин нетижаяр хкудзава вуна?

— Эгер туристрикай рахай­тIа, за кьа­тIузвайвал, йисалай-суз абур, лезгийри лу­гьу­дайвал, “авагъзава”. Сад лагьайди, абур лап гзаф хьанва. Идалайни гъейри, пар­талар алукIунин къайдайрал са акьван амал ийизмач,  ич­ки хъвазва.  И крари, гьайиф хьи, туриствилин хиле бизнес еримлу авунин фикирдивай къакъудзава, вучиз лагьай­тIа, чкадин агьалийриз мугьманри чеб чи милли адетрал, эдебдал амал тавуна тухун бегенмиш туш.

Наразивилерикай рахадайла мад лугьун­,  жувавай госпрограммайрин куьмек ишлемишиз тахьуни  и рекье зи гьевес са тIимил “зайифарзава”. Абур авазва, амма гъвечIи бизнес патал саки тIем акакьдайбур туш. Муракаб я вири, итIи-битIияр гзаф ава, и кар гьатта гъиле кьазни кIан жезвач.

• Туризмдин хел виликди тухун чи халкьарин милливал патал хъсан яни, пис?

— Эгер къвезвай ксари чи истемишунрал амал ийиз хьайитIа, фикирзава, им хъсан рехъ я. ГьикI хьайитIани, туризмди куьлуь биз­несдиз кIвачел акьалтдай мумкинвал гузва. Хуьруьн агьалийриз чпин майишатра жез­вай недай суьрсет маса гудай рекьер, алава къазанжияр жеда.  Хуьрер ичIи тахьун па­тал им хъсан рехъ я. Исятда чIехи пай же­гьилар шегьерриз физва.

• Хуьруьн агьалидиз хъсан къазанжияр къазанмишдай рекьер авани?

— Жегьилар хуьрера акъвазун патал производствояр ачухун чарасуз шартI я. ИкI, ил­ла­ки хциз акъвазнавай месэла хуьруьн майишатди гьасилзавай суьрсет (хуьруьнвияр гьадалди яшамиш жезва эхир) маса гуз тахьун я. Асул гьисабдай бегьер чинра гьакI пуч жезва, я тахьайтIа,  арачийриз кепекрай маса гузва. Эгер консервиярдай производст­вояр, цехар авайтIа, артухан суьрсет гьялна, терг хьуникай хуьз жедай. Ибур, гьелбетда, государстводин ва я инвесторрин патай куьмек галачиз кьилиз акъудиз жедай кIва­лахар туш.

• Ваз туризмдин хиле жуван бизнес са вад йисалай гьихьтинди яз аквазва?

— Заз мугьманханадин майдан гегьеншариз, патарив лазим тир маса къурулушар арадал гъиз кIандай. Туристар патал цIийи, гьа жер­гедай яз, дагълариз маршрутар туь­кIуьр­дай. Савадлу, гъавурда авай экскурсоводар гьазурдай — исятда абур лап тIимил ава.

• Сагърай, Тагьир. Къени фикирар кьилиз акъудунин рекье Аллагьди куьмекрай!

Жасмина  Саидова