И суал эхиримжи вахтара гзаф ксари, тешкилатри, СМИ-ри веревирдзава. Жавабарни жуьреба-жуьре я. Гьар гьихьтин жаваб гайи­тIани, гъалатI жезвайдини парабуру гьисс­зава. КIвалах тавуна кьил хуьз жедани? Авани чи къе­­нин шартIара гьахьтин мумкинвал? Эхь лугьуз жедач.

ЧIехи пай хизанар кIаниндалайни агъада авай къазанжийралди яшамиш жезвайди виридаз чида. Иллаки чи республикада. Хизанрин гьал-агьвал, дидейри кIвалах тавуна, анжах са бубадин мажибдалди хъсанариз тежердакай и йикъара кьиле фейи сечкийрин вахтундани республикадин Кьил хкядайлани, рахай саки вирибуру раижна… КIвалах зегьметдиз къабил вирибуру авун лазим я. На­фа­кьачивили, саилвили уьмуьрдал чан гъидач…

Аялар хуьн тавуна жедани? Дидейри кIва­лахиз хьайитIа, аялар ни хуьда? ГьикI хуьда?­ КIелзавайда лугьун мумкин я: чун яша­миш­ гьа аялар паталди жезвайди тушни? Ая­лар тахьай хизандихъ гележег жедани?.. Ак­в­азвайвал, дидейри кIвалах тавунани жезвач. Аялар хуьн тавунани баркалла къвезвач­.

Амма чи шартIара, дидейри кIвалахиз хьа­йитIа, аялар гъиляй акъатзава, аялар хве­йи­тIа — кIвалах… Бес вуч авун лазим я? ГьикI фи­­­кирзава и месэладикай чи  обществода? Чи кьилин къанунрани обществодин бине, ам хуьзвайди мягькем хизан тирди къалурнава.

Мягькем хизан аялар авай, хъсан къазанжияр къвезвай, гьар са жуьре мумкинвал авайди яз гьисабзава. МасакIа хизан чкIида… И месэлаяр и йикъара ОТР каналдайни бе­гьем са сятина давам хьайи дискуссияда, суалринни жавабрин передачада веревирдзавай. Ана журналистрилай гъейри социалогри, психологри, педагогри, адетдин инсанрини (жуьреба-жуьре регионрай телефондай рахаз) иштиракзавай. ЧIехи паюни, гьайиф хьи, хизан хуьн патал аялрикай азад хьун, яни абур тахьун ла­зим тирди къейдна. Аялар тахьайл­а­, об­ще­ство, чи гележег гьихьтинди хьун мумкин я?

Вучиз аялрикай кьил къакъудзава? Дидейриз дидевал хъийиз, яни аялар хаз, хуьз, тербияламишиз кIанзамачни? Им гьинай, гьикI агакьай ирс ятIа?..

Уьмуьр ахьтин имтигьандиз элкъуьрнава­ хьи, къейдзавай парабуру, хизандикай, аялрикай фикирдай мумкинвал тазвач. Йиф-югъди кIвалахайтIани, идаз-адаз лукIвал авур­тIани, агьвал хъсанардай такьатар жезвач. Югъ-къандавай багьа  жезвай базарди вири пул къахкъудзава.

Дидеди кIвалахзава — аял куьчеди тербияламишзава, — къейдзавай гзафбуру. Им гьа­къикъат тирди чаз чи гьар йикъан уьмуьрдай­ни аквазва. Аялринни жаванрин вагьшивал, гьайиф хьи, виликрай фикирдизни гъиз тежер тегьерда виликди физва. Сана, гуьлле алай яракьар гваз фена, вичин таяр-туьшериз, санал кIелзавайбуруз къастзава. Масана, дестеяр санал кIватI хьана, ажузди кIур гана рекьизва. Пуд лагьай дуьшуьш и йикъара чина, 51-нумрадин юкьван школада-лицейда хьанва. Гъуьрчен чукIул рикIиз сухна, вичихъ галаз кIелзавайди рекьизва…

Аялри яшлубур, чпин чIехи бубаярни бадеяр, чпиз тарс гузвай муаллимар, тербия гузвай тербиячияр кIурарик кутазва ахпа, затIни тахьайбур хьиз, элячIна физва… Ихьтин чешнеяр чи аялриз ни къалурзава?..

Дидедин тербия, бубадин тавази, акьуллу гаф, кар таквазвай несилри вуч авун лазим я? И суалар исятда веревирд тийизвай хуьр­ни шегьер амайди хьиз туш. Дидейриз аялар хуь­дай, тербияламишдай мумкинвал хьун па­­­тал обществоди, государстводи вуч ийиз­ва?­

Гьасятда лугьуда: дидевилин капитал гузвачни? Аялар хайивилин пособияр, маса куьмекар гузвачни?.. КIвалахзавай дидейриз, мажибни хвена, отпускар  гузвачни?.. Амма вири дидейри государстводин идарайра ва я карханайра кIвалахзавани? КIва­лах жагъизвани вирибуруз? Чи “карчийри” чпин работникрин, иллаки дидейрин гьакъин­дай гьакьван  еке къайгъу чIугвазвани?

Лап пара чкайра жегьил дидеяр кIвала­хал кьабулзавач. Аял жеда, ни хуьда ахьтин дидени, аялни? Ни гузва отпуск ва куьмекар? Яшлубур лагьайтIа, кIвалахрилай хъфизвач. 60 йис, 65 йис хьайи бадеярни, хизан так­ваз, кIвалахдин (базардин, туьквендин, идан-адан гьаятдин къайгъуйрик кваз) рекье­ра ава. Пенсиядин вахтни гила яргъал вегьен­ва. Гузвайдини лап агъа кIанин  усалди хьайила, а пул яшлубуру къачузвай дарманризни бес жезвач. Дарманрилай гъейри, маса къайгъуярни авайди рикIел къвезвачни? Са ЖКХ-дин къуллугъриз гьикьван харжзава?..

Чи дидеяр лагьайтIа, гьеле 40-50 йисара амаз, “кьуьзуь” жезва, начагъвилери (уьзуьр­ри) гьелекзава. Ибуру сагълам несилар арадал гьикI гъида? Куьрелди, суалрин и къаришмадай неин­ки  психологривай, педагогривай, гьатта бязи юристривайни кьил акъудиз тежезвайди чна винидихъ тIвар кьунвай каналдай саки гьар юкъуз тикрарзавай сюжетрай къалурзава. Дидейри кIвалахун, аяларни  хуьн патал государстводи къаюмвалзавай, пулдин такьатралди таъминарзавай, кьил-кьилик квай программаяр, къурулушар хьун лазим тирди парабуру, гьа жергедай юристрини, политикрини раижзава. Амма…

Чина хизандинни аялдин гьакъиндай къай­гъу чIугун лазим тир  тешкилатар, къуллугъар авач лугьунни дуьз жедач. Хизандилай гатIун­на, аялрин бахча, школа, колледж, вуз, зегьметчи коллективар, мад ва  мад тешкилатар аялар хуьн, тербияламишун, гележегдиз гьазурун патал эвелимжи къуватар тирди фадлай субут хьанвай гьакъикъат я. Ибурулай къецяй чахъ аялрин махсус инспекцияр, аялрин кIвалер, интернатар, аялрин ихтияррин уполномоченныяр, аялрин поликлиникаяр, аялрин программаяр, са бязи газетарни журналар — ибур вири аялар паталди тушни?

ЯтIани и вирибуру чи дидейриз, аялар хуьникай азад яз, кIвалахал фидай мумкинвал гузвани? Ялгъуз дидеяр генани четинвилера гьатзава. Аялар тербияламишзавай аялрин тешкилатар амани? Советрин школадин  тежрибадикай чахъ вуч ама? Октябрятар? Пионерар? Комсомолар? Дружинникар?..  Вуч кIелзава чи аялри? ГьикI кIелзава? Вуч чирзава? Аялрин руьгь  тухарзавай, абур тербияламишзавай ктабар, кинояр амани?.. Пара суалриз жавабар жагъизвач. Аялар интернетди, “аялрин ихтиярар хуьзвай” агентри, диндин сирлу клубри, телеканалри, сектайри артух тербияламишзавайди садазни сир яз амач.

Чи саки вири телеканалри, гьатта аялар патал тешкилнавай “Каруселдини” пара вахта­ра вагьшивал, инсафсузвал, ажуздаз, ялгъуз­даз кIур гун хъсан крар хьиз пропаганда ийизвайди куьз аквазвачтIа? Цазвайди — сил, кIа­хар, эчIелар яз, дуьгуь вахчуз кIанзавани?.. Ая­­лар тербияламишунин гьакъикъи кIвалах чи са­ки вири къурулушра дакIур чарар, справкаяр кхьиналди, ара-ара са гьихьтин ятIани чIуру­ къал-къиж акъатайла, абур гьялдай “соб­ра­нияр” тухуналди, сада-садак тахсирар ку­ту­нал­ди эвеззавайди и мукьвара чи  республи­кадин илимдинни образованидин министерст­вода тешкилай махсус совещанидални раижна.

Эхь, чаз идеология герек амач лугьузвай общество маса, гьич вилив техуьзвай  идеологийри бамишдайди тарихди субутнава. Дидеяр чпин асул везифадивай — аялар хунивай, хуьнивай къакъуднавай обществодиз “инсандин чин алайди” бажагьат лугьуз жеда.

И вири суалри чун, гежел тевгьена гьялна­ кIанзавай, муракаб месэлайрин къаришмада­ авайдакай лугьузвачни? Гьа им, чи фи­кир­дал­ди, чи обществодин лап кар алай  мил­ли про­ект (программа) хьун лазим я. Иншаллагь, женни ийида!..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор