ЦIийи ктабар

Бажарагълу журналист, публицист, писатель  Нариман  Меликович  Ибрагьимов  кIел­завайбуруз фадлай таниш я. Журналист яз, — экономикадин, политикадин, медениятдин, яшайишдин, спортдин ва маса хилерай, рекьерай маналу макъалайралди, зарисовкайралди, очеркралди, репортажралди, гьикаяйралди, интервьюралди, фельетонралди, юмордин шейэралди. Писатель яз, — районри­кай, игитрикай, спортсменрикай, жемиятдин деятелрикай (ва икI мад) кхьенвай ктабралди. “Къуьлуьн кьилер”, “Зун итим я, итим”, “Худа-Верди — Буда Верди”, “Бахтунин шив”,­ “РикIин кIусар”, “Ватандиз рехъ” ва маса ктабра ада важиблу месэлаяр къара­гъар­нава. Эхиримжи йисара кхьенвай шейэрикай кIелзавайдаз адан “Бахт я хъуьреда, я шехьда”, “Я эвел, я эхир”, “Зегьерлу  кьисас” повестар, гьикаяяр чида.

Вичин юбилейдин вилик Нариман стхади чаз ингье вижевай савкьат, ядигар багъиш­нава: Дагъустандин ктабрин издательствода адан “Кьисметдин къекъуьнрал” роман акъатнава. Квекай я ам? Вуч лугьуз кIан­зава писателдиз вичин цIийи эсердалди?

Гьахълу, адалатлу, законди-къанунди агъавалзавай, виридаз сад хьтин ихтиярар, барабарвал авай хушбахт общество туь-кIуьрун агъзур йисара  вири инсаниятдин эрзиман мурад тир. Алатай асирдин 20-йисара Ватандихъ, халкьдихъ рикI кудай, вири крарин гъавурда авай, камаллу, викIегь регьберар майдандиз экъечIуникди миллионралди инсанар абурун гуьгъуьна аваз фена. Империалист ампайри гьикьван манийвал­натIани, яракьлу гьужумар авунатIани, Урусатда — дуьньядин ругудай са паюна, зегьметар лап гзаф ацалтнатIани, гьахьтин общество, цIийи уьмуьр, государство туькIуь­риз алакьнай. Фа­шизмдикайни хвенай. Ам­ма душманри кIани­кай кIвалах тухвана. 70-80-йисара сад-садан гуьгъуьналлаз уьлкведин кьилиз атай, чпиз чIехи тIварар, орде­нар къа­чунал машгъул хьайи кьуьзуь хахайри, гьакI КГБ-ди, ар­мия­ди, МВД-ди уьлкведин хатасузвал хуьниз фи­­кир ганач, абур арха­йиндиз суст хьана. ЦРУ-дини 5-колоннади ла­гьайтIа, чпин кар акуна — чIехи Советрин Со­юз чукIурна.

И акьалтIай чIуру кардин нетижайрикай —  ви­ри дуьньяда къизгъинвал гьатайдакай, 90-йи­сарин алаш-булашдикай, и кьил а кьил ава­чир шулугърикай, татугайвилерикай, тараш — чапхунрикай, инсан ажуз-ужуз авуникай, санлай обществода, миллионралди инсанрин уьмуьрда, яшайишда арадал атай кьван му­ра­­каб гьаларикай, законри, къанунри кIва­лах хъийин  тийиз, колхоз-совхоз, фабрика-завод чу­кIур­­на, инсанар гъарикIаруникай, чал­па­чух­рикай, пу­луникай шагь хьуникай, пул, къуллугъ, гьу­кум­­ патал, депутат хьун па­­­тал ягъиз­ ­- кьиникь­рикай, сада масадан бизнес, пул, девлет къа­къу­дунин “женгерикай” (ва икI мад) я цIийи ро­ман.

Ана къейднавайвал, М.Горбачева вичин а кьил авачир лагълагъралди, “цIийикIа туь­кIуьр хъувун”, “азадвал”, “авайвал лугьун”, “демократия”… лугьудай къалп, тапан лозунг­ралди, пи­­чIи эвер гунралди халкь ахварик кутуна, ал­датмишна, уьлкведин садвилин бинеяр бу­шар­на, ам чукIурдай шартIар яратмишна. Гьа ихьтин гьарай-эвердик, чархи-фелекдик гзафбурун кьилер, мефтIер эл­къуьр­на, халкьдиз вуч хъийидатIа чиз амукьнач. Советрин девир­дин хьтин тербия агакь тийизвай, хъсан чешне таквазмай гзаф же­гьил-жаванар чпин кIере­тIар, дестеяр тешкилнавай лутуйрин, къучийрин таъ­сирдик регьят­даказ акатна, тахсиркарвилер авунин рекьера гьатна. Нетижада еке пу­лар патал ягъунар, кьиникьар, дустагъриз аватун…

Къалп, къиргъин уьмуьрдин шартIара, тахсир вичинди тушиз, жавабдин гьерекатар авуниз вагьшийри — къанлу душманри мажбурай, нетижада  дустагъдиз аватна, ана 8 йис акъудай, анай аххъаяйла, обществодиз менфятлу инсан хъхьунин рекьера ацалтай кьван цацар, четинвилер, гьахъсузвилер алудзавай кьилин игит, кар алакьдай, викIегь, уьтквем жегьил Шагьан (Шагьвеледан) жанлу къамат яратмишнава романда. Советрин девирда тербияламиш хьанвай, хуьре-кIвале гьуьрмет авай дуьз хизандай тир жегьил, законрилай — къанунрилай кам яна, еке пуларин иеси хьун патал чIуру  крар ийидай чкадал гьикI атанатIа, гьакIни адахъ галаз ала-къа­лу инсанрин кьилелни гьихьтин мусибатар атанатIа, къалурнава эсерда.

Вири халкьдин пай квай девлетар тарашун, къакъудун, хуьрер барбатIун, ягь-намус маса гун, законриз-къанунриз, гьахълувилиз кIур гун, миллионралди жергедин инсанар кIевера, кесибвиле тун, кьве чин алайбур вилик жергейра гьатун — ингье Горбачеванни Ельцинан ва абурун гъилибанрин халкьдиз акси, фендигар сиясатдин, крарин “емишар”. “Пул, пул, пул… Вири женгер гьам патал тир”, — кхьенва ктабда (84-чин). Ам патал гьатта дустарни бягьсериз экъечIзава, сад-садаз душманар жезва. СДК-дин муьгъ “къизилдиндаз” элкъвезва. Сергьятдикай, таможнядикай бязи­буруз халкь алаждай, миллиардар къазанмишдай “кьеж квай” чка жезва — аламатдин девирдин шикил устадвилелди чIугунва авторди.

Халкьарин милли гьерекатрин, митингрин, куьлуь-куьлуь бунтарин, терактрин, тара­шунрин, чапхунунрин девирдин алчах, мердимазар, азгъун суфат игитрин жуьреба-жуьре крарай, гьерекатрай, уьмуьрдив ва го­су­дарстводин къанунрив, умуми яржарив эгечI­завай тегьердилай къалурзава. Эгер садбур регьятдиз гьа алчах, ягьсуз девирдин­ гьахъсуз, угъраш гьалариз муьтIуьгъ жезва­тIа, ма­садбуру, инсанвилин, намусдин ерияр вине хвена, къени крар ийизва. Чпин гьар йи­къан краралди гьалалдин, гьахълу ва михьи рехъ виридалайни хъсанди, барка гъидайди тирди тестикьарзава.

Дустагъдай аххъайнавай Шагь вич вичив рахазва, ада гьайиф чIугвазва: “Эхь, дах, зи камаллу, намуслу, регьимлу дах, вун гьахълу тир, чIуру крарин иесидин эхир пехир жезвайди я… Агь, уьмуьр кьулухъди элкъуьриз хъжедайди тиртIа, гьикьван хъсан тир… Низ ге­рек авайди тир гьа бизнесар, пулар, кIе­ре-тIар, гьуьжетар, бягьсер? Вуч патал?..

Амма вири тIимил акуна. Гьукумдин кьилиз атай алчахри халкьдин вилик ачухай чапхунунин,  тарашунин, къакъудунин, алдатмишунин сиясатдин таъсирдик кутуна, жувни, вири крарни, йисаралди бубайри къазанмишай гьуьрметарни, намуслу тIварарни барбатIна, чиркерик кутуна. Зун хьтин алчахди. Кьисас вахчуда лугьуз. Куьнни кьий, бизнесни, пуларни кьий талгьана, вири гьа нефс ацIун тийидай аждагьанрив вахкун тавуна, вун бягьсиниз экъечIна… Эхир пехир хьана… Дах, имидин хва, вахан гъуьл, иранстха яна кьена.  Зунни дустагъдиз чуькьвена. Закай гьей — гавур авуна, багърийризни  зун душмандиз элкъвена…” (121-чин)… Къучийрин, къачагърин, башибузукьрин девир…

Халкь алдатмишунин месэлайрикай сад яз, счетчикрин делилриз килигна, ишлемишай газдин гьакъи вацра-вацра гузватIани, гуя “компьютерди гьакI къалурзава” лугьуз, инсанрал агъзурралди буржар илитIуникайни раханва романда. Халкь алдатмишун акьал­тIай алчах кар я. Шагь и месэлани гьялиз алахънава.

Авторди къейднавайвал, уьмуьрда инсан гуьзлемишни тавур хъутIалра, цIаяра-яцIара гьатзава, адан кьилел ажайиб дуьшуьшар къвезва. ВикIегь, къастунал кIеви, къанажагълу кас а хъутIалрай гена экъечIзава ва ада вич дуьзгуьн инсан тирди успатзава. Ктабдин кьилин игит Шагь (Абдулкъадир муаллимдин хва) гьа ихьтинбурукай я. Амма гьа са вахтунда девирдин ажайиб къекъуьнрал къанунсузвилерин, адалатсузвилерин “регъверик” гьикьванбурун уьмуьрар, чанар, кьисметар руг авуна!

Романда чIуру уламра гьатнавайдаз куьмекдиз къвезвай, дуьз меслятар, рекьер къалурзавай Алисманан, камаллу насигьатчи Абдулкъадир муаллимдин, гьакIни гьахъни-батIул чириз алакьдай, вири крарин гъавурда хъсандиз авай,  къанун сифте чкадал эцигзавай, дуьзвилин терез гвай адвокат Къафарован ва масабурун къаматарни кIелзавай­дан фикир желбдайбур хьанва.

Эсерда тайин чка кьунвай дишегьлийрин (дидеяр — Гьабибат, Светлана, Мария, хизанриз­ ва кIанивилиз вафалу юлдашрин, кайванийрин  -Багьаят, Людмила, Мапери)  къаматарни таъсирлубур, рикIел аламукьдайбур хьанва.

“Чан алай камаллу инсанди вичин руьгьда, рикIе, ивида вич яшамиш жезвай обществодин уьмуьр твада; а обществодин тIалар — квалар, азабар вичинбур яз гьиссда; жемият сагъ ятIа, инсанни сагъ-саламат, хушбахт я…” — кхьенай чIехи критик В.Белинскийди. Советрин властдин йисарин уьмуьрни, 90-йисарилай инихъ девирдин (перестройкадин, прихватизациядин, тарашунрин, гьахъсузвилерин) вири “лезетлувилерни” акунвай журналистдивай, писателдивай и татугайвилерилай кам яна, элясна физ хьанач, вири халкьди негьзавай угъраш крарикай галай-галайвал кхьена. Амма им документальный эсер туш, художественный шей я, вахтуникай, девирдикай, вакъиайрикай, уьлквединни халкьдин кьилел атай къарсатмишвилерикай кхьенвай.  Малум тирвал, 90-йисара, гуьгъуьнлайни фикирдизни гъун тавур хьтин жуьреба-жуьре къекъуьнар, элкъуьнар тIи­мил хьанвач. А къекъуьнрал уьлкведин халкьарин, миллионралди инсанрин кьисметриз кIур гана. ЧIехи уьлкведин еке дев­летар вири нефс ахцIун тийизмайбурун гъиле гьатна. Гегьенш веревирдер авуниз ем гузвайбур  ви­ри­далай­ни хъсан ктабар я лугьу­да. “Кьисмет­дин къе­къуьн­рал” романдини гьахьтин ем гузва чаз, яни кIелзавайди дерин фикирар авуниз мажбурзава.

Роман туькIуьрнавай  тегьердикайни кьве гаф. Ктабдин сифте ругуд чина шаир Ш.Шаба­това Н.Ибрагьимован уьмуьрдин, яратмишунрин майданрикай, гележегдин планрикай кхьенва. Роман кьве паюникай ибарат я. Эхирдай эпилог ганва. “Ватандиз рехъ” сифте па­юна кIелзавайдан фикир ихьтин кьилери желбзава: “Уьмуьрдин хъутIалар”, “Несилар, кьисметар”, “Базарар- азарар”, “Къанлу девир”, “Азадвилин пар”. Кьвед лагьай пай — “Хайи чилин къужахда” — кIуьд кьиликай­ ибарат я: “Багърияр”, “Рекье”, “РикIиз чи­ми муг”, “Хъсанвилиз — хъсанвал”, “Яша­­йиш­дин кьуьруькар”, “Уьмуьрдин дадлувал ва ажайибвал”, “Хуш, нахуш легьзеяр”, “Кьисасчи”, “Муштулухар”. ИкI кьилер гуни, туь­кIуьруни 320 чиникай ибарат ктаб кIелун регьятарзава.

Чун вичикай рахазвай алаш-булашдин девирдикай куьруь хьтин кхьинар, бязи макъа­лаяр аватIани, я урус, я маса халкьарин  ли­тературайра уьлкведиз, инсанриз 90-йисарилай инихъ кьунвай инадрикай икьван чIа­валди кьил-кьилеллаз кхьенвай еке эсер зал (белки, зун ягъалмиш я жеди) гьелелиг гьалтнавач. Гьавиляй “Кьисметдин къекъуьнрал” роман майдандиз акъуднавай автордиз аферин къвезва.

Къейд ийин хьи, неинки и гъилевай, гьакI 90-йисарилай инихъ акъатнавай хейлин ктабрани орфографиядинни пунктуациядин гзаф гъалатIриз рехъ ганва. Гафунин кьатI са цIар­цIяй муькуьдаз хкунин къайдайрални амалзавач, гьатта гафунин са гьарф я тазва, я гуьгъуьнин цIарцIиз хкизва. Идалайни  гъейри, ктабдин 298-чинин текст авач, адан чкадал мад 228-чин ва гьана авай текст тикрарнава.

* * *

Юбилейдин вилик писателди ватанэгьлийриз “Алемдин чарх” тIвар алай шииррин кIватIални теклифзава. Са шумуд паюникай ибарат тир ана гьатнавай шиирар авторди вичиз акур ва таъсир авур крарикай, вакъиайрикай, инсанрин гьерекатрикай, лайихлувилерикай, яшайишдин ва девирдин синихрикай, тату­гайвилерикай, цурувилерикай, инсандиз Аллагьдин патай багъишзавай гуьзел гьиссерикай сад тир кIанивиликай теснифнавайбур я.

КIватIал вад разделдиз пай хьанва. “Чи вил ава берекатда” “Девирдин синихар” паяра инсанрин умудрикай, мурадрикай ва абур ажугъдал гъизвай яшайишдин са бязи месэлайрикай, куьтягь тежезвай дердийрикай кхьенвай шиирар гьатнава. “Зи хайи чил — гьиссерин макан” пай ватанпересвилин, хайи макандихъ авай кIани­вилин эрзиман къалурзавай эсеррикай ибарат я. “Тебрикар, алхишар” разделдай чи баркаллу ватанэгьлийриз теснифнавай бахш-бендер кIелиз жеда. “Вун хъуьрена, ацIай варз хьиз” пай кьве инсандин рикIе хабар авазни, хабарсуздаказни битмиш жезвай кIанивилин гьиссерикай теснифнавай шиирри кьунва.

Яратмишунин рекье цIийи агалкьунар ва юбилейни мубарак авуналди, чаз Нариман Меликовичахъ мягькем сагъламвал, хизанда хушбахтлувал хьана, адан гъиликай мад ва мадни кIелзавайбур шадардай эсерар хкатна кIанзава.

Ш. Шихмурадов