Къадим заманайрилай инихъ ахцегьвияр халкьдин сеняткарвилел машгъул хьайиди я. Дишегьлийри къизилверекьдин, гимишдин гъаларалди нехишар атIудай, гамар, халичаяр ва маса затIар храдай, магьут (сукно),  лит, кIвачин къапар гьазурдай. Ахцегьви итимрин кьилин кеспияр металлдикай затIар авун, кIарасдал нехиш атIун, эцигунрал машгъул хьун тир. Гьар са кеспи ирс яз къвезвай.  Амма виридалайни гзаф ина вилик фенвайбур гамар хрун ва металлдикай затIар авун тир. Эхиримжидак са шумуд хел акатзавай: къизилдикай, цуруникай, буьруьнждикай  жуь­­реба-жуьре затIар, нехишар атIанваз, яра­­кьар (къайи, гуьлле ядай), дишегьлийрин бе­зекар, итимрин парталрал, балкIанрал эцигдай шейэр гьазурун ва икI мад.

Къенин макъалада суьгьбет физвайди Да­гъустанда лезгияр машгъул хьайи вири сеняткарвилер санлай квахьуникай я. Вучиз къе лезгийрихъ виликдай машгъул хьун адет тир саки са сеняткарвални амач? Им квехъ галаз ала­къалу я? Бес агъзур йисаралди ви­лик фейи, и кьил а кьил авачир кьван чапхунчивилеризни дявейриз  дурум гуналди, XX асирдин­ эвел кьилералди хуьз алакьай сеняткарвилер садлагьана са 100 йисан вахтунда халкьдин рикIелай михьиз гьикI алатдайди я? И су­алри жуван халкьдин пакадин йикъакай фикирзавай гьар садак екез къалабулух кутаз­ва. Адетдин сеняткарвилериз ва абурун дере­жадиз вири дуьньяда виниз тир къимет гузва, гьикI хьи, и хел халкьдин статусдихъ ва имидж­дихъ галаз лап сих алакъада ава. Лезгияр Да­гъустандин декоративно-прикладной ва халкьдин искусстводай акъу­дунихъ чIуру нетижаяр ава. Им, сифте ки­лигайла аквазвай хьиз, алай аямдин лезги­яр патал са акьван ва­жиблубур тушир яша­йиш­дин хилер квахьун­ туш. Гьакъикъатда им лап четин ва сифтедай­ни вич кьатIуз са акьван регьят тушир месэла я. Чун а месэладин­ деринда чуьнуьх хьанвай себебрай кьил акъудиз чалишмиш жеда.

Чун, лезгияр, гъавурда акьазвач: вучиз советрин вири девирда Кьиблепатан Дагъустанда гъилин устIаррин сеняткарвилин пешеяр кIвачел ахкьалдарнач? Гьа са вахтунда Ку­бачида, Дагъустандин Центральный ва Кеферпатан бязи хуьрерани халкьдин сеняткарвилери февралдин революциядилай вилик авайдалай советрин ва адалай гъуьгъуьнин вахтара цуьк акъудна, лап виниз хкаж хьана. За и крар, сифте нубатда, Кубачида, ми­сал яз, Центральный ва Кеферпатан Дагъустандин амай чкайрани хьиз, металл гьялдай художественный чIехи комбинат ачухунихъ галаз алакъалу ийизва. Гьа и комбинат ачухунихъ галаз сад хьиз, мектебра мажбуридаказ программадик металл художественный ре­кьяй обработка ийидай жуьреба-жуьре предметар кутуна. Аялриз кьепIина амаз (!) гъилин­ устIар­ви­лин пешеяр чирунив эгечIнавай. Мек­теб акьалтIарайла, абурукай саки вирида­кай ус­тIарар жезвай. Им республикадин тайин макьсаддихъ элкъуьрнавай программа тир. Мисал яз, ДАССР-да Кубачидин комбинатда­ кIва­ла­хун социализмдин зарбачи зегьметдиз барабар тир. Анин зегьметчийриз — кIва­лахдин йи­къар, колхозра ва совхозра хьиз, мажибар, ша­багьар, пенсия гузвай. Са га­фуналди, вири патарихъай куьмек агакьзавай. Анжах са чпин къуватдалди кубачивийрилай и жуьредин нетижаяр арадал гъиз алакьдачир. Ихьтин суал гуз кIанзава: вучиз и жуьредин комбинат Кьиблепатан Дагъустандин чIехи гьич са хуьре кьванни ахъайнач?

Тарихдиз талукь делилралди и месэла ачухин. Революциядилай вилик Дагъустанда гъилин сеняткарвилин виридалайни чIехи ва машгьур центраяр Кубачида ва Ахцегьа авай. Идалайни гъейри, кьве центрани гьеле XX асирдин эвел кьилера, металл  гьялунал­ гьалтайла, неинки са дережада авай, гьатта Ахцегьрин артелар чпин кьадардал ва металл (полудрагоценный ва драгоценный) обработка авунин къайдайрин жуьреба-жуьр­евилел гьалтайла, Кубачидилай хейлин вилик фенвай.  Идан гьакъиндай делилар урус авторрин кIвалахра гьатнава. Революциядилай вилик вахтара Кубачи, къизилдикай безе­кар авунал гьалтайла, Дагъустандин амай чкайрилай са куьналдини тафаватлу жезвачир. “XVIII асирдин эхирра ва XIX  асирдин эвел кьилера, — кхьизва Э.В.Кильчевскаяди ва А.С.Иванова, — даргийрин Кубачи, лакрин Къумух, Унчукатл, Балхар, лезгийрин Ахцегь ва аваррин Ругуджа, Гамасутл, Гоцатл, Унцу­кул, Хунзах ва маса хуьрерин заргаррин безекар амайбурулай кьетIендаказ тафаватлу жезва”. Аквазвайвал, гьич са жуьредани Кубачи ва я Унцукул кьилди къейднавач. Абур­ни­ умуми сиягьдик ква. Эгер чна винидихъ тIвар кьунвай хьтин комбинат Ахцегьа ва я лезгийрин маса са чIехи хуьре ачух­най­тIа, мек­тебдин программадикни металл обработка авунай мажбури тарсар кутунайтIа, аялриз ­гъвечIи чIавалай гъилин сеняткарвилин пе­шеяр чирнайтIа, Ахцегьар ДАССР-дин (СССР-дин) устадрин центрадиз элкъведай, гьатта Кубачидин устIаррин искусттводилай  гьич са кIусни агъада жедачир. Вучиз икI авунач? Аквазвайвал, ДАССР-да бязи халкьариз гъилин сеняткарвилер вилик тухудай ви­низ тир дережадин шартIар яратмишна, абуруз гьукуматдин дережада аваз куьмекар га­на, амайбуруз — ваъ. Ахцегьиз талукь дуьшуьшда лагьайтIа, авайдини къа­къуд­на. XX асирдин кьвед лагьай паюна Кьиблепа­тан Дагъустанда гъилин сеняткарвилерихъ виликан вахтарин хьтин важиблувал амукьнач. Ус­тIарривай, революциядилай вилик вахтара хьиз, кьилди кIвалахиз хъжезмачир, абур кьаз, дустагъзавай ва суьргуьнзавай. Советрин артелрилай ва комбинатрилай къецяй гимишдихъ ва амай металлрихъ (полудрагоценный ва драгоценный) галаз кIвалахдай ихтияр амачир. Кьиблепатан Дагъустанда металл об­работка авунихъ ва заргарвилихъ галаз ала­къалу вири сеняткарвилер йигинда­каз квахьиз эгечIна. Чпин ата-бубайрин се­нят­карвал гадариз кIан тахьай тек-бир ус­тIа­рар Юкьван Азиядиз ва я маса чкайриз куьч хьуниз мажбур­ хьана. Гьа икI, XX асирдин кьвед лагьай паюна лезгийрихъ заргарвал ва металл обработка авун халкьдин прикладной искусстводин хилер яз амукьнач. Винидихъ къейднавайвал, Кубачида ва Унцукулда­ хьиз, чахъ рес­пуб­ли­кадин дережада и сеняткарвилер хуьдай шар­тIар хьанач. Ахцегь ва Кьиблепатан Дагъустандин амай  центраяр, дяведилай гуьгъуьниз халкьдин сеняткарвилер арадал хкидай умуми программадик кутунач. Февралдин революциядилай ви­лик вахтара Кавказда виридалайни машгьур­ди­ тир лезгийрин гамар ва халичаяр хуруниз та­лукь сеняткарвиликайни гьа икI лугьуз же­да.­

Чи вахтунда Кьиблепатан Дагъустандин лезгийрин сеняткарвилерал чан хкунин месэла хцидаказ акъвазнава. Умудзава хьи, чи районрин кьилера авай ксар, неинки чи ерийрин экономика хкажунал, гьакI Кавказда ва Россияда чи гьар са райондин тIвар машгьурунал гьалтайлани, еке метлеб авай и месэладиз артух фикир гуз эгечIда.

Яраб лезгийрин ихьтин дережадин искусство, рикIелай алудна, тарихда гьатнава жал?!

Шерибан  Пашаева,

тарихчи