Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван мектебдин — 160 йис
“…Эгер образованидин гьакъиндай халкьдин ва
школайрин кьадардиз килигна веревирд ийиз хьайитIа,
лезгияр и барадай Европадин хейлин миллетрилай вилик акатда”
П.К.Услар
Советрин девирда инкъилабдилай вилик Дагъустанда образование гунин дережа лап зайиф гьалда авайди, дагъвийрихъ чпин кхьинар ва эдебият авачирди яз гьисабзавай. Гьелбетда, ихьтин тестикьарунар гьакъикъатдихъ галаз кьазвачир. Гьеле агъзур йисар идалай вилик кардик кваз хьайи халкьдин педагогикадихъ инсандиз тайин чирвилер гун, ам яшайиш тухуниз гьазурун патал еке мумкинвилер авай. Урусрин чIехи педагог К.Д.Ушинскийди къейднай: “Халкьдин сивин яратмишунра, иллаки махара, халкьдин педагогвилин лап зурба акьул-камал ачухдиз малум жезва”.
Дагъустанда образование вилик финин кардиз Ислам диндини тайин дережада рум гана. Гьеле VII асирда — Ислам дин арадал атай сифте вахтара — арабрин миссионер Масламадин (Абу Муслиман) тапшуругъдалди Ахцегьа хашпарайрин са гъвечIи килисадин чкадал мискIин эцигнай. Гуьгъуьнай, X асирда, адан чкадал вичихъ минара ва медресани галай жуьмя мискIин хкажна. МискIин ва медреса, Ислам диндин асул лишанар хьиз, дагъвийрин чирвал, меденият, савадлувал вилик тухудай чешмейриз элкъвенвай.
Медресаяр куьтягьнавай жаванри чкадин алимривай чирвилер къачузвай, абурун теклифралди Исламдин дуьньядин машгьур илимдин меркезризни физвай. Анра гьар жуьре рекьерай чирвилер къачур дагъвияр ватандиз хквезвай ва медресейра кIвалахзавай. ИкI, Ахцегьрихъ галаз санал ЦIахуррин хуьрни Кеферпатан Кавказда Ислам дин машгьурзавай чIехи меркездиз элкъвенай. Дагъустандин сейли тарихчи Амри Шихсаидован делилралди, ЦIахура гьеле 1075-йисуз чкадин мискIиндин патав Кавказда сифтеди тир университетдин жуьредин медреса ахъайнай. Ам Европада виридалайни куьгьнеди яз гьисабзавай Италиядин Болонья шегьердин университетдилай 13 йисан фад ачухнай.
Сельжукрин визирь Низама ал-Мулкал-Гьасан ибн Исгьакьан тапшуругъдалди Багъдатда кIелнавай чкадин агьалийри ЦIахура эцигай медреса Россиядин Федерациядин сергьятра виридалайни куьгьне кьилин учебный заведение яз гьисабиз жеда. Ана “Компендий Музани” ва “Имам ал-Шафиидин ктаб” лезги чIалаз таржума авуна ва абурай ахтармишунар кьиле тухузвай. Вири и делилри чахъ гьеле Кавказдин Албаниядин вахтарилай инихъ образование, кхьинар ва эдебият авайди тестикьарзава.
МискIинрин патав гвай гзаф кьадар медресайра алимрини устазри кIвалахуни, абурухъ галай ктабханайрини гъилин кхьинрин фондари чахъ жаванриз савадлувал гунин тайин къурулуш хьайиди къалурзава. Фикир це садра, XX асирдин 30-йисаралди Ахцегьа 20-дав агакьна мискIинар авай. Абурукай гзафбурухъ чпин медресаярни галай. Зурба арифдар Ахцегь Мирзеди вичин багъда хсуси такьатрихъ эцигай медреса (исятда 3-нумрадин школа) РагъэкъечIдай патан уьлквейра “Илимрин ибадатхана”хьиз машгьур тир. Диндин къуллугъчийрихъ галаз санал ана гьакIни илимдин гьар жуьре хилерай савадлувал авай пешекарарни гьазурзавай.
Дагъустан Россиядик экечIай 1813-йисалай дагъвийрин савадлувал хкажунин карда цIийи девир алукьзава. 1837-йисан 16-ноябрдиз Дербентда Дагъустанда урусрин сифтегьан кIелдай заведение — 30 кас патал тир уездный училище ачухна. 1870-йисан 26-мартдиз халкьдин просвещенидин министр Д.А. Толстоя Россиядин маса халкьариз образование гуниз талукь серенжемрин гьакъиндай къайдаяр тестикьарна.
Чи халкьдин руьгьдин девлетлу ирс, медресайрин кIвалахдин тежриба, агьалияр чирвилер къачуз ва урусрин кIвен-кIвечи культурадик шерик жез чалишмиш хьун фикирда кьуналди, пачагьдин гьукуматди Дагъустанда сифте яз ахцегьви аялриз урус чIалай ва маса илимрай чирвилер гун патал аквадай хьтин серенжемар кьабулзава. ИкI, гьеле 1859-йисуз Ахцегьрин къеледин гарнизондин духтур Лебедева ина са гъвечIи школа ачухзава. Лебедев Урусатдиз хъфиникди къеледин школа агал хьанай. ЯтIани ада хъсан нетижаярни арадал гъизва: 1861-йисуз Ахцегьа Дагъустанда хуьруьн чкада сифте яз светский школа — “са классдин сифтегьан училище” кардик акатзава. Самур дереда вичин сенгерар мягькемаруникай фикирзавай пачагьдин гьукуматди и месэладиз кьетIен итиж ийизвай.
И школа ачухуниз талукь яз Дагъустандин областдин губернатордиз кхьей рапортда Кьиблепатан Дагъустандин военный начальник, генерал-майор Л.Меликова къейднай: “1861-йисан 26-сентябрдиз Ахцегьа чкадин агьалийриз урус ва татар чIалар чирун патал 44 чка авай халкьдин школа ачухна. Аниз кьабулнавай аялрихъ чирвилер къачунин рекьяй хъсан алакьунар ава. И идара ачухуникай гележегда хийир жедайдал шак алач. Школа хуьн патал округдин управлениди кIватIзавай жермедин пулар серфзава”.
(КьатI ама)
Дашдемир Шерифалиев
