ЦIийи кIелунин йисан вилик чав тIвар-ван авай муаллим-методист, вичин алахъунралдини, алакьунралдини яргъал йисара СтIал Сулейманан райондин Герейханован хуьруьн 1-нумрадин юкьван школада аялриз хайи дидед чIалай ва литературадай дерин чирвилер, ахлакьдин тербия гузвай Сегьерханум Рашидовна Османовади кхьенвай “Школада Мердали Жалилован “Бубадин шинель” поэма чирун”  тIвар алай ктаб агакьнава. Ам 108 чиникай ибарат я. Адаз къаюм­вал­, чпин разивилин рецензияр кхьиналди, филологиядин илимрин кандидат Н.Ш.Абдулмуталибова ва А.А.Тахо-Годидин тIвару­нихъ га­лай ДНИИП-дин кьилин къуллугъчи Ж.Ш.Мей­лановади авунва.

Сифте гафуна авторди къейднавайвал, ихьтин ктаб чапдай акъудуналди, муаллимдин мурад-метлеб акьалтзавай несил бубайрин, чIехи бубайрин баркаллу крар чидай халис ватанпересар яз чIехи авун, иллаки чи Ватандин тарихдикай тапан делилриз акси экъечIун, акьалтзавай несилдин рикIе, кьиле (мефтIера) ватандашвилин, инсанвилин цIирер цун я.

Ктабдиз редакторвал авунвай Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша къейднава: “Къенин девирда дуьньяда авай чIу­лав къуватар ва чебни, Россиядал леке гъиз, и зурба уьлкведин дережадин таъсиб агъузариз кIанзавайбур, Ватандин ЧIе­хи дяве ва адан нетижаяр виляй ве­гьез, тарихдай терг ийиз, инсанвилизни ягь-на­мусдиз кIур гайи хаинар игитвилин дережайриз акъудиз алахънавайди эхиримжи вахтара тайин хьанвай кар я. Намусни ягь авай  я са инсандивай, я са кьилдин уьл­к­ве­дивай ихьтин фашалвилелайни миханнатвилелай элячIна физ жедач.

Чи лезги шаирдивайни чIулав къуватрин ихьтин утанмазвал эхиз хьанач, ада метлеблу поэма кхьена. Вучиз лагьайтIа, ам халисан шаир я.

Гзаф йисара мектебда тарсар гузвай муал­лимдивай чIуру кардилай кам яна физ хьанач. Вучиз лагьайтIа, ам халисан муаллим я…”

Аквазвайвал, муаллимди-методистди вилик эцигнавайди гъвечIи месэла туш. Вичин веревирдер, поэма чируниз талукь яз гузвай теклифар гьар сада дериндай аннамишун патал авторди хейлин уламар, поэма арадал атуниз куьмек ганвай гьакъикъи документар, делилар санал кIватIнава, абурун мана-метлеб аялрив агакьардай рекьер къалурнава.

Кьилинди, поэмадин авторди хьиз, муал­лим-методистдини поэма гьакIан къундарма­ ваъ, гьакъикъи вакъиайрин бинедаллаз кхьен­вайди делилламишнава. “Берлиндиз кьван фейи, дуьнья фашистрикай хвейи, азад авур советрин аскердин Шинелдин (и гаф чIехи гьарфунилай кхьенва) шагьидвилер цIийи “тарих” кхьизвайбурун ва хали­сан тарих бинедай дегишариз, Дуьньядин кьвед лагьай дяведин нетижайриз чIурукIа баянар гуз алахънавайбурун “делилрилай” агъзур сеферда къуватлу ва таъсирлу я”, — ачухнава вичин фикир ктабдин редакторди.

Автордин эсер гьакъикъи вакъиайрал, кьисметрал бинеламиш хьанвайди С.Османовади “Игитвилин шинель” кьил ганвай паюна мадни ашкарадаказ къейднава. Эсер ги­лан аямдин бубадинни хцин рахунрилай га­тIуннава. Хциз кIвале хуьзвай куьгьне шинель вучтинди ятIа чизвач. Ада им вуч я, дагъ­лара ягъай авдин (гъуьрчен) хам хьтинди ла­гьана, хабар кьазва. Бубади хциз ам куьн ша­гьид, адахъ гьихьтин аламатдин сирер авайди ятIа, вучиз ам багьа ядигар яз кIвале хуьн лазим ятIа, суьгьбетзава.

Дяведин залан рекьерикайни, экъичай кьван ивийрикайни, хьайи хирерикайни, магьрумвилерикайни, гъалибвилерикайни гьакъикъи затIари — шагьидри хьиз, мад ни, суьгьбетда?

Поэмада чIехи буба Абдулазиз (шаирдин хайи буба) фейи дяведин рекьерикай, адан шинелдал аламай ивийрин куьгьне гелерини, гуьллейрини хъитрепIри акъуднавай тIек­венри суьгьбетзава. Эхь, шинелар алай чи аскерри Ватан хвена. Чеб хуьз гьа ихьтин ранг алачир шинелри куьмекна. ИкI эсерда кIел­завайбурун вилик чан алачир шей чан алай чIехи руьгьдиз элкъвезва. ИкI шаирдин эсерди риваятди хьиз ванзаватIани, амма гузвайбур гьакъикъи чирвилер я.

Ватандин ЧIехи дяве мах, риваят ваъ, гьакъикъи Игитвал тирди аялриз ачухарун патал Сегьерханум Рашидовнади шаирдин эсердиз са шумуд терефдихъай къимет ганва. Гьакьван тарсарни (суьгьбетар, гьуьжетар, сиягьатар ва икI мадни) тухун герек тирди къалурнава.

Ингье а тарсарин темаяр: “Мердали Жалиловакайни адан эсеррикай гаф”, “Игитвилин шинель” (поэмадин анализ, чIукар кIе­лун­, сегьнеяр къалурун), “Женгера лигимарай­ дуствал” (поэмадин игитдин дустарикай суьгь­бет), “Сталинграддин асаяр” (Сталинграддин дяведай гуьллейринни хъитрепIрин 14 хер алаз хтай игит хва Желилакай (ам поэ­мадин игитдин стхадин хва я), “Женгерин ша­гьидар” (поэмадин игитдин шабагьрикай суьгь­­бет)… Ина тарсарин кьадар гзафариз ва тIи­милариз жедай мумкинвални ава.

Лагьана кIанда, лезги литературада Ватандин ЧIехи дяведин тема, кьилинбурукай сад яз, давам жезва. И кар ктабдин авторди “Ватандин гум”, “Игитвал рекьидач”, “Сабурлу хьухь, инсанар!”, “Тарсара дяведикай” ва маса макъалайра хъсандиз раижнава. Абур чи алай аямдин авторрин (З.Ризванов, Х.Хаметова, Къ.Акимов, А.Къардаш, З.Жабраилова ва мсб.) дяведин темадин эсеррикай я.

Куьрелди, цIийи ктаб арадал гъун патал му­аллим С.Р.Османовади чIугунвай зегьмет кьетIенди я. Ам, дугъриданни, хайи чIалал ва литературадал, Ватандин тарихдал рикI алай вирибур патал хъсан савкьат, акьалтзавай несилар ватандашвилинни инсанвилин руьгьдаллаз тербияламишун патал лап герекди хьанва. Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, ктаб лап гъвечIи тираж аваз акъатнава. Чи милли мектебрив ам, гьич тахьайтIа, са-са эк­земпляр хьайитIани агакьдайвал авун герек я.

Белки, гьахьтин спонсорарни майдандиз экъечIин.  ЧIехи Гъалибвилин 80 йисан юбилейни яргъал алач. Адан къаршидиз чи гьа­къикъи, баркаллу тарих чирзавай, раижзавай, ватанпересвилин руьгь мягькемарзавай таъсирлу мярекатар гьикьван гзаф тешкилайтIа, гьакьван хъсан, кутугай кар жеда.

Ш.Шихмурадов